Ngang nhiên xâm phạm hành lang bảo vệ hồ
Với dung tích hơn 9 tỷ m³ nước, lòng hồ sông Đà trải dài qua những dãy núi trập trùng, phản chiếu ánh nắng như một dải lụa bạc, là nguồn cảm hứng bất tận cho thơ ca, nhạc họa. Nhưng hôm nay, di sản ấy đang kêu cứu. Những công trình trái phép, nhà hàng kiên cố, homestay lấn chiếm, kè chắn sóng sát mép nước mọc lên như nấm, ngang nhiên xâm phạm hành lang bảo vệ hồ.
Theo ghi nhận của Thanh tra Việt Nam ngày 26/3/2025, tại xã Hiền Lương, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình, hàng loạt công trình không phép xuất hiện ven hồ, điển hình là công trình của ông Nguyễn Xuân Tùng tại xóm Ké, với ba ngôi nhà và bể bơi có tổng diện tích hàng trăm mét vuông, được xây dựng bằng cách san lấp đất lấn ra lòng hồ. Những vi phạm này không chỉ gây ô nhiễm nguồn nước, bồi lắng lòng hồ, mà còn đe dọa an toàn đập thủy điện và sinh kế của hàng nghìn ngư dân.
Sự bùng nổ của các công trình trái phép tại hồ Hòa Bình không phải là vấn đề tự nhiên mà là hệ quả của những lỗ hổng quản lý nghiêm trọng. Hiện nay, hành lang bảo vệ lòng hồ chưa được cắm mốc đầy đủ, dẫn đến khó khăn trong xác định ranh giới vi phạm. Trong khi TP.HCM đã cắm mốc hành lang bảo vệ 72 km sông Sài Gòn, Hòa Bình vẫn chậm trễ trong việc triển khai một chương trình tương tự. Với diện tích mặt nước lên đến 8.900 ha, việc giám sát bằng phương pháp thủ công gần như bất khả thi, tạo kẽ hở cho các hoạt động lấn chiếm.
Trách nhiệm quản lý còn bị chồng chéo giữa các cơ quan. Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) chịu trách nhiệm vận hành đập, Sở Tài nguyên và Môi trường giám sát tài nguyên, trong khi chính quyền địa phương lại thiếu lực lượng thực thi hiệu quả.
Ông Bùi Xuân Kỳ, Chủ tịch UBND xã Hiền Lương, cho biết đã yêu cầu ông Nguyễn Xuân Tùng dừng thi công công trình trái phép, nhưng đến ngày 26/3/2025, việc xây dựng vẫn diễn ra rầm rộ, bất chấp chỉ đạo. Điều này đặt ra câu hỏi: Có phải lực lượng quản lý quá mỏng, hay tồn tại sự làm ngơ từ một số cá nhân? Theo người dân địa phương, không chỉ có công trình của ông Tùng mà nhiều cơ sở khác cũng có dấu hiệu vi phạm, xả thải trực tiếp ra hồ, đẩy hệ sinh thái vào tình trạng báo động.
    |
 |
| Sự bùng nổ của các công trình trái phép tại hồ Hòa Bình không phải là vấn đề tự nhiên mà là hệ quả của những lỗ hổng quản lý nghiêm trọng. |
|
 |
| Công trình của ông Nguyễn Xuân Tùng tại xóm Ké, với ba ngôi nhà và bể bơi có tổng diện tích hàng trăm mét vuông, được xây dựng bằng cách san lấp đất lấn ra lòng hồ. |
Hành động trước khi quá muộn
Để bảo vệ hồ Hòa Bình, cần một chiến lược toàn diện, kết hợp giải pháp ngắn hạn và dài hạn, với sự tham gia của chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng. Dưới đây là các giải pháp cụ thể, được xây dựng dựa trên thực trạng và tầm nhìn phát triển bền vững:
Cần tổ chức các chiến dịch truyền thông mạnh mẽ để lan tỏa ý thức bảo vệ hồ Hòa Bình. Trong giai đoạn 2025-2026, tỉnh Hòa Bình nên triển khai 50 chiến dịch tại các xã ven hồ, sử dụng mạng xã hội, loa phát thanh và trường học để giáo dục người dân. Phong trào “Bảo vệ lòng hồ – Hành động ngay!” có thể khuyến khích cộng đồng tham gia dọn rác, giám sát vi phạm, biến ý thức thành hành động cụ thể. Các trường học cần đưa nội dung bảo vệ môi trường vào chương trình giảng dạy, giúp thế hệ trẻ hiểu giá trị của dòng sông Đà.
Thành lập đội kiểm tra liên ngành để thanh tra toàn diện và tháo dỡ 100% công trình trái phép trong vòng một năm. Mức phạt cần tăng gấp 10 lần, tối đa 500 triệu đồng, để răn đe. Việc cắm mốc hành lang bảo vệ 200 km bờ hồ trong 18 tháng, với chi phí khoảng 50 tỷ đồng, sẽ giúp xác định rõ ranh giới, tránh lấn chiếm. Bản đồ ranh giới cần được công khai trên cổng thông tin tỉnh để người dân giám sát. Chính quyền địa phương cần tăng cường lực lượng thực thi, phối hợp chặt chẽ với EVN và Sở Tài nguyên và Môi trường để đảm bảo không còn kẽ hở.
Phát động các phong trào thi đua bảo vệ môi trường, khuyến khích người dân tham gia giám sát và báo cáo vi phạm. Hỗ trợ 1.000 hộ dân chuyển sang nuôi cá lồng theo chuẩn VietGAP, với vốn vay 50 triệu đồng/hộ, không chỉ bảo vệ nguồn nước mà còn tăng thu nhập bền vững. Các chương trình giáo dục cộng đồng cần nhấn mạnh vai trò của mỗi cá nhân trong việc giữ gìn di sản, từ việc không xả rác đến hỗ trợ chính quyền phát hiện vi phạm.
Ban hành “Kế hoạch bảo vệ lòng hồ Hòa Bình 2030” với ba vùng chức năng: vùng bảo vệ nghiêm ngặt (40% diện tích hồ), vùng nuôi trồng thủy sản (15%) và vùng du lịch sinh thái (45%). Phục hồi 3.000 ha rừng đầu nguồn để giảm bồi lắng là ưu tiên hàng đầu, có thể hợp tác với Quỹ Bảo vệ Môi trường Việt Nam. Các homestay và nhà hàng cần đạt chuẩn môi trường, với quy định nghiêm ngặt về xử lý thải để đảm bảo không gây ô nhiễm.
Ứng dụng công nghệ như vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI) để theo dõi thay đổi lòng hồ theo thời gian thực. Hợp tác với Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam để lắp cảm biến đo chất lượng nước tại các điểm nhạy cảm sẽ giúp phát hiện kịp thời ô nhiễm. Drone giám sát có thể được triển khai để kiểm tra các khu vực khó tiếp cận, đảm bảo quản lý hiệu quả trên diện tích 8.900 ha mặt nước.
Hồ Hòa Bình có tiềm năng trở thành di sản thiên nhiên thế giới được UNESCO công nhận, qua đó nâng cao trách nhiệm bảo vệ. Học hỏi kinh nghiệm quản lý hồ Itaipu của Brazil bằng drone và hệ thống thông tin địa lý (GIS) sẽ giúp cải thiện giám sát. Thành lập Quỹ Bảo vệ lòng hồ sông Đà với vốn ban đầu 500 tỷ đồng, đóng góp từ EVN (40%), doanh nghiệp du lịch (40%) và cộng đồng (20%), sẽ tạo nguồn lực để tháo dỡ công trình trái phép, đầu tư công nghệ và hỗ trợ sinh kế bền vững.
Hồ Hòa Bình không chỉ là nguồn nước, nguồn điện mà còn là tiềm năng du lịch to lớn. Với chiến lược đúng đắn, nơi đây có thể trở thành “Vịnh Hạ Long trên cao nguyên”, thu hút du khách bằng các tour du thuyền sinh thái, kết hợp văn hóa Mường và Thái. Doanh thu từ du lịch cần được tái đầu tư để bảo vệ lòng hồ, tạo vòng tuần hoàn bền vững. Hình ảnh rừng xanh bao quanh hồ, những lồng cá VietGAP và nụ cười của người dân sẽ là minh chứng cho một tương lai tươi sáng, nơi hồ Hòa Bình không chỉ là di sản mà còn là động lực phát triển kinh tế, văn hóa và xã hội./.