Thanh tra Việt Nam - Tin tức cập nhật trong ngày

Các cơ quan nhà nước hiện nay được chia một cách tương đối thành 3 loại: cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp và cơ quan tư pháp. Ở các cơ quan này đều tồn tại cả cán bộ, công chức và viên chức. Giải trình trong hệ thống cơ quan nhà nước thực chất là hoạt động báo cáo công tác giữa cán bộ, công chức, viên chức trong cùng cơ quan hoặc trước cơ quan khác. Hoạt động này lâu nay đã được điều chỉnh bởi rất nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau. Tuy nhiên, tùy theo nguyên tắc tổ chức và hoạt động cũng như những đặc điểm riêng có của từng cơ quan mà cán bộ, công chức, viên chức trong từng cơ quan đó thực hiện việc giải trình theo những cách khác nhau.

Ở cơ quan hành pháp, quan hệ chấp hành – điều hành là mối quan hệ chủ đạo, tổ chức của các cơ quan hành chính được phân chia theo thứ tự, cấp bậc rõ ràng, theo đó, cấp dưới phải tuân thủ sự điều hành của cấp trên. Mọi công chức, viên chức đều phải tuân thủ sự điều hành và thực hiện việc giải trình trước thủ trưởng của mình. Đối với cán bộ trong cơ quan hành chính, trách nhiệm giải trình được thực hiện trước cơ quan lập pháp là Quốc hội bởi lẽ, Quốc hội chính là cơ quan phê chuẩn các chức danh cán bộ trong cơ quan hành chính. Việc giải trình này được thực hiện dưới hình thức chất vấn và trả lời chất vấn của đại biểu quốc hội tại các kỳ họp của Quốc hội.

Ở cơ quan lập pháp, nguyên tắc chủ đạo chi phối tổ chức và hoạt động đó là chế độ làm việc tập thể và quyết định theo đa số. Ví dụ như ở Quốc hội, các đại biểu Quốc hội dù kiêm nhiệm hay chuyên trách thì đều có tiếng nói như nhau mà có quyền biểu quyết như nhau đối với các vấn đề thuộc thẩm quyền của Quốc hội. Đại biểu Quốc hội chỉ phải chịu trách nhiệm giải trình trước cử tri bầu ra mình. Tuy nhiên, các cơ quan giúp việc cho Quốc hội lại được tổ chức như cơ quan hành chính, có trật tự, thứ bậc, cấp trên – cấp dưới. Lúc này những nguyên tắc của hoạt động hành chính được áp dụng và việc giải trình được thực hiện như ở cơ quan hành chính.

Ở cơ quan tư pháp, nguyên tắc chi phối hoạt động của các thẩm phán là độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Tuy nhiên, nguyên tắc này chỉ áp dụng trong việc xét xử một vụ án cụ thể. Hoạt động của cơ quan tư pháp vẫn bao gồm các mảng hoạt động hành chính, việc giải trình lúc này lại được thực hiện như ở cơ quan hành chính, tức là cấp dưới có nghĩa vụ giải trình trước cấp trên về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình.

1. Trách nhiệm giải trình trước xã hội

Trong nhận thức của người dân, không có sự phân biệt giữa trách nhiệm của cán bộ, công chức hay viên chức. Người dân chỉ quan tâm tới trách nhiệm của một chủ thể chung nhất đó là nhà nước. Hoạt động công vụ của bất kỳ cơ quan, tổ chức hay cá nhân nào, đối với người dân, cũng được coi là hoạt động của nhà nước. Bởi lẽ, tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước là một cơ chế hết sức phức tạp và một người dân bình thường không thể biết được. Hơn thế, khi đóng thuế cho nhà nước, người dân không thể biết tiền thuế đó được cấp cho những cơ quan cụ thể nào và để làm những việc cụ thể gì. Người dân chỉ biết rằng tiền thuế được cấp cho bộ máy nhà nước để tổ chức đời sống xã hội, cung cấp những dịch vụ công thiết yếu cho cuộc sống như y tế, giáo dục, giao thông, môi trường v.v..

Vấn đề đặt ra ở đây là việc giải trình trước xã hội thuộc về trách nhiệm của chủ thể nào trong bộ máy nhà nước, cán bộ, công chức hay viên chức.

Theo quan điểm của chúng tôi, chính vị trí pháp lý cũng như những nghĩa vụ mà pháp luật đã quy định cho công chức, viên chức đã quyết định việc thực hiện trách nhiệm giải trình của công chức, viên chức. Theo đó, công chức, viên chức chỉ thực hiện trách nhiệm giải trình trước cấp trên của mình về việc thực hiện những nhiệm vụ cụ thể mà cấp trên đã giao cho, tức là chỉ thực hiện trách nhiệm giải trình trong hệ thống cơ quan nhà nước.

Đối với cán bộ, mặc dù không được quy định trong bất cứ một văn bản pháp lý nào song cũng có thể hiểu “cán bộ” là thuật ngữ pháp lý dùng để chỉ các nhà chính trị, được bầu ra để đảm nhiệm những vị trí lãnh đạo như một số chức danh: Chủ tịch Quốc hội, Chủ tịch Hội đồng nhân dân các cấp (ở cơ quan lập pháp); Bộ trưởng, Chủ tịch ủy ban nhân dân các cấp (ở cơ quan hành pháp), Chánh án Tóa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao (ở cơ quan tư pháp). Do đó, những nhiệm vụ, quyền hạn của cán bộ được quy định trong văn bản pháp luật cũng mang ý nghĩa chính trị sâu sắc. Đọc quy định của pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn của cán bộ chúng ta thường thấy rất chung chung và dường như đó là trách nhiệm bao trùm đối với mọi hoạt động của cơ quan, địa phương hay bộ ngành mà người cán bộ đó phụ trách. Đối với người dân, đây cũng chính là những đại diện cụ thể nhất của Nhà nước. Do đó, trách nhiệm giải trình trước xã hội nên được giao cho nhóm chủ thể này.

Ảnh minh họa

2. Nội dung giải trình

Xác định nội dung trách nhiệm giải trình của cán bộ, công chức, viên chức trong hệ thống cơ quan nhà nước cần phải căn cứ vào quy định của pháp luật về nhiệm vụ, công vụ của cán bộ, công chức. Luật cán bộ công chức đưa ra những quy định chung nhất về nhiệm vụ, công vụ cũng như những nghĩa vụ của cán bộ, công chức trong việc thực thi nhiệm vụ, công vụ. Trên cở sở những quy định chung đó, trong từng lĩnh vực sẽ có những quy định cụ thể trong nội quy, quy chế của cơ quan, tổ chức, đơn vị về nhiệm vụ, công vụ của cán bộ, công chức trong từng vị trí, chức danh cụ thể.

Ở nhiều nước trên thế giới, nhiệm vụ, công vụ của cán bộ, công chức trong từng vị trí, chức danh cụ thể được mô tả rất cụ thể, chi tiết trong bảng mô tả công việc (job description). Đây là căn cứ rõ ràng nhất để đánh giá trách nhiệm thực hiện của cán bộ, công chức, viên chức, cũng là cơ sở để yêu cầu cán bộ, công chức, viên chức thực hiện trách nhiệm giải trình về những việc chưa làm được hoặc những hậu quả xấu từ việc thực hiện nhiệm vụ của mình.

Nội dung giải trình là những nhiệm vụ, quyền hạn mà pháp luật quy định cho từng vị trí, chức danh cụ thể. Tuy nhiên, căn cứ để xác định và đánh giá chất lượng thực hiện nhiệm vụ, công vụ của cán bộ, công chức và viên chức lại chính là tính hợp pháp và tính hợp lý trong việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ đó.

Tính hợp pháp là sự phù hợp với các quy định của pháp luật, ví dụ, pháp luật quy định cho một công chức có quyền xử phạt vi phạm hành chính đối với hành vi kinh doanh trái phép và quy định mức xử phạt từ 1.000.000đ đến 5.000.000đ, khi gặp hành vi vi phạm đó trên thực tế, công chức đã tiến hành xử phạt đúng quy định. Tính hợp lý là sự chọn lựa tối ưu trong các giải pháp mà pháp luật đã quy định cho cán bộ, công chức được làm, trong trường hợp trên, công chức có toàn quyền xác định mức phạt thế nào đó cho hợp lý miễn là nằm trong giới hạn pháp luật cho phép.

Ở Việt Nam hiện nay, khái niệm về tính hợp lý còn chưa được hiểu thống nhất. Hơn thế, vì hệ thống pháp luật của chúng ta còn chưa hoàn thiện, thậm chí còn tồn tại những điều bất hợp lý, do đó, trong một số trường hợp tính hợp lý còn vượt ra ngoài phạm vi tính hợp pháp. Trong trường hợp này, tính hợp lý được hiểu là sự phù hợp với thực tế.

Giải trình về tính hợp pháp là điều dễ thực hiện bởi lẽ đã có sẵn các quy định của pháp luật để tham chiếu. Giải trình về tính hợp lý là điều khó khăn hơn rất nhiều, việc này đòi hỏi người cán bộ, công chức khi thực hiện nhiệm vụ, công vụ, phải thực sự có trách nhiệm, có tâm huyết với việc làm của mình để có thể lựa chọn ra giải pháp tối ưu nhất trong số những giải pháp mà pháp luật đã quy định, thậm chí lựa chọn giải pháp khác với quy định của pháp luật nhằm mang lại lợi ích cho nhà nước và cho xã hội.

Đối với giải trình trước xã hội, nội dung giải trình cũng giống như giải trình trong hệ thống cơ quan nhà nước. Tuy nhiên, trọng tâm cần tập trung vào trách nhiệm chỉ đạo, lãnh đạo, điều hành của người cán bộ.

3. Hình thức thực hiện việc giải trình

Có hai hình thức giải trình là giải trình chủ động và giải trình khi được yêu cầu.

Giải trình chủ động là việc cơ quan nhà nước chủ động giải trình khi ban hành quy định mới, thủ tục mới, chuẩn mực, định mức mới hoặc sự thay đổi trong các quy định, thủ tục, chuẩn mực, định mức đó. Đối với cán bộ, công chức, giải trình chủ động là việc cán bộ, công chức cung cấp thông tin, giải thích về việc thực hiện các công việc đối với cơ quan tổ chức trong khi thực hiện các thủ tục hành chính.

Hình thức giải trình này nhằm đề cao trách nhiệm của cơ quan nhà nước trước toàn xã hội và thể hiện sự tôn trọng đối với nhân dân, là người chủ đích thực của quyền lực nhà nước. Nhà nước thay mặt nhân dân quản lý xã hội, trong quá trình quản lý nhà nước phải ban hành những quy định, chuẩn mực, điều kiện để mọi hoạt động của đời sống xã hội đi theo một trật tự nhất định. Việc ban hành những quy định, chuẩn mực và điều kiện là việc làm cần thiết nhưng nó cũng có thể gây ra những ảnh hưởng bất lợi đối với người dân. Và trong nhiều trường hợp, người dân không thể biết hết lý do vì sao nhà nước lại đưa ra những quy định, chuẩn mực và điều kiện mới như vậy. Do đó, trong những trường hợp này, nhà nước cần phải chủ động giải trình với người dân.

Việc giải trình chủ động được thực hiện trong hai trường hợp

- Một là, khi ban hành những quy định, chuẩn mực, định mức mới.

- Hai là, khi xảy ra những sự cố thuộc trách nhiệm quản lý của mình, cơ quan nhà nước cần chủ động có thông tin đầy đủ và kịp thời về sự việc đã xảy ra, trách nhiệm của cá nhân, tổ chức có liên quan và các biện pháp khắc phục hậu quả.  "Sự cố" được hiểu là những sự việc bất thường trong đời sống xã hội gây ảnh hưởng dấu đến đời sống của người dân.

Khác với giải trình chủ động, giải trình theo yêu cầu được thực hiện khi xuất hiện yêu cầu giải trình. Yêu cầu này có thể từ người dân, cơ quan hoặc tổ chức trong xã hội.

Trường hợp giải trình theo yêu cầu cần được quy định chặt chẽ về điều kiện, trình tự, thủ tục yêu cầu, việc thực hiện yêu cầu giải trình v.v...

Nội dung yêu cầu giải trình phải liên quan đến việc thực hiện quyền, nghĩa vụ của người yêu cầu và người yêu cầu giải trình cũng phải thực hiện những nghĩa vụ nhất định để bảo đảm đúng mục đích của việc giải trình.

"Trách nhiệm giải trình" là vấn đề mới ở Việt Nam. Tuy nhiên vai trò của nó trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng đã được khẳng định ở nhiều quốc gia trên thế giới. Cho dù đó là một khái niệm đạo đức, chính trị hay pháp lý thì nó vẫn hàm chưa những yếu tố cần thiết cho việc vận dụng để nâng cao hơn nữa tính công khai, minh bạch trong hoạt động của cơ quan nhà nước, là yếu tố quyết định để đẩy lùi tham nhũng khỏi đời sống xã hội.

Lê Thị Thúy

Viện Khoa học Thanh tra