Năm 2003, Công ước Liên hợp quốc về Chống tham nhũng (UNCAC) ra đời, được coi là một bước ngoặt lớn, đỉnh cao của nỗ lực hợp tác đa phương trong cuộc chiến chống tham nhũng trên phạm vi toàn cầu và khu vực. Tuy nhiên, trước đó, đã có một số nỗ lực khu vực đáng chú ý.

Các hiệp ước chống tham nhũng khu vực

Hiệp ước khu vực lớn đầu tiên là Công ước Liên Mỹ chống tham nhũng (IACC), được các quốc gia thành viên của Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS) ký kết năm 1996. Tiếp theo đó, năm 1997, Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) đã thông qua Công ước Chống hối lộ, tập trung vào "cung" của tham nhũng trong kinh doanh quốc tế.

Năm 1999, Hội đồng châu Âu (CoE) đã thông qua Công ước Hình sự và Dân sự về tham nhũng. Đến tháng 7 năm 2003, năm tháng trước khi UNCAC được mở để ký kết tại Merida, Mexico, Công ước của Liên minh châu Phi (AU) về Phòng ngừa và Chống tham nhũng cũng đã được thông qua.

Dưới đây là bảng thống kê thời gian ký kết và số lượng quốc gia tham gia các hiệp ước chống tham nhũng quốc tế:

*Kế hoạch Hành động Chống Tham nhũng Istanbul không phải là một công ước/hiệp ước mà là một chương trình đánh giá ngang hàng cấp khu vực được khởi động vào năm 2003 trong khuôn khổ Mạng lưới Chống tham nhũng cho Đông Âu và Trung Á.

Các hiệp ước này cùng tồn tại và hỗ trợ lẫn nhau, hướng tới mục tiêu chung là loại bỏ tham nhũng trên toàn thế giới. Tuy nhiên, sức mạnh của các hiệp ước này phụ thuộc vào cơ chế giám sát, theo dõi việc các quốc gia ký kết có thực sự đưa các điều khoản vào luật pháp và thực tiễn hay không.

Một cuộc tham vấn xã hội dân sự trước thềm đánh giá định kỳ tại Liên hợp quốc. (Ảnh: u4.no)

Cơ chế giám sát thực thi

Quá trình rà soát thực thi (IRM) của UNCAC được thực hiện thông qua bốc thăm lựa chọn các quốc gia thành viên để đánh giá, với các chuyên gia đánh giá ngang hàng được chỉ định. Thông thường, một chuyên gia đánh giá ngang hàng đến từ cùng khu vực và có hệ thống pháp luật tương tự như quốc gia được đánh giá.

Quốc gia thành viên chỉ định một đầu mối chính phủ để giám sát quá trình rà soát, với sự tham gia của tối đa 15 chuyên gia trong việc biên soạn phản hồi cho danh sách tự đánh giá. Danh sách đã hoàn thành và các tài liệu hỗ trợ được dịch sang ngôn ngữ chính thức của các chuyên gia đánh giá ngang hàng trước khi được phân phối.

Mặc dù không bắt buộc, các chuyên gia đánh giá ngang hàng thường thực hiện chuyến thăm quốc gia, gặp gỡ những cá nhân được chỉ định. Văn phòng Liên Hợp quốc về chống Ma túy và Tội phạm (UNODC) khuyến khích các quốc gia thành viên mời các tác nhân phi nhà nước, như tổ chức phi chính phủ (NGO), doanh nghiệp, học giả hoặc giới truyền thông, tham gia trong quá trình hoàn thành danh sách hoặc trong chuyến thăm quốc gia, mặc dù không bắt buộc.

Sau chuyến thăm, các chuyên gia đánh giá ngang hàng cung cấp một báo cáo đánh giá với các khuyến nghị cho quốc gia thành viên. Các cuộc đàm phán diễn ra giữa quốc gia thành viên và các chuyên gia đánh giá ngang hàng để xác định ngôn ngữ cuối cùng của báo cáo và nội dung tóm tắt điều hành.

Việc công bố tóm tắt điều hành trên trang web của UNODC là bắt buộc. Các cuộc thảo luận toàn thể của Hội nghị các Quốc gia Thành viên (CoSP) không đề cập đến các phát hiện của báo cáo. IRG tổ chức các cuộc họp để chia sẻ các phát hiện ẩn danh, bài học kinh nghiệm và thực tiễn tốt, nhưng các tổ chức xã hội dân sự (CSO) không được tham gia nhóm này.

OAS IACC, Nhóm Công tác về Hối lộ của OECD và Kế hoạch Hành động chống tham nhũng Istanbul đều sử dụng quy trình đánh giá ngang hàng tương tự, trong đó các quốc gia thành viên nộp báo cáo tự đánh giá, sau đó được các quốc gia thành viên khác xem xét thông qua quy trình đánh giá.

Việc tuân thủ Công ước Hình sự và Dân sự về tham nhũng của CoE được đánh giá bởi Nhóm các quốc gia chống tham nhũng (GRECO). Được thành lập vào năm 1999, các bên ký kết GRECO dự kiến sẽ tham gia giám sát lẫn nhau về sự tuân thủ, dựa trên các phản hồi bằng văn bản cho một bảng câu hỏi của các quốc gia thành viên và đánh giá của một nhóm chuyên gia do GRECO chỉ định.

Hệ thống các hiệp ước và công ước chống tham nhũng đa phương đã tạo ra một khuôn khổ pháp lý quan trọng để các quốc gia hợp tác và đối phó với vấn nạn tham nhũng. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả thực tế, cần tăng cường cơ chế giám sát và tạo điều kiện cho sự tham gia tích cực của các tổ chức xã hội dân sự.