Có một điều không thể chối cãi, rằng hoạt động săn tiền thưởng luôn đóng một vai trò quan trọng trong việc bảo vệ luật pháp ở nhiều quốc gia trên thế giới và hiện diện ngay cả ở những nền pháp luật chưa thừa nhận nghề này.
Lịch sử của nghề săn tiền thưởng
Sự ra đời của thợ săn tiền thưởng ở Phương Tây được ghi nhận xuất phát từ nước Anh những năm đầu thế kỷ XIII. Thời kỳ đó, luật pháp Anh cho phép việc những người bị nghi ngờ phạm tội không phải bị giam giữ, nếu xét thấy việc tại ngoại đó không là mối đe doạ cho cộng đồng, trong lúc chờ xét xử trước toà án. Việc thoát tình trạng tạm giam này không quy đổi bằng tiền, nhưng phải yêu cầu có người đứng ra bảo lãnh. Người bảo lãnh này được toà án chỉ định, sẽ có vai trò giám hộ mọi hành vi của người bị nghi ngờ phạm tội và ngăn chặn việc bỏ trốn. Nếu trong trường hợp người đó bỏ trốn, người giám hộ sẽ phải đứng ra thay thế trong việc gánh chịu tội danh, mà hình phạt cao nhất là treo cổ, do người bỏ trốn gây ra. Trong thực tế, số lượng người bỏ trốn chiếm tỷ lệ tương đối cao trong số những người được bảo lãnh và để thúc đẩy nhanh quá trình tìm kiếm, cũng như thực thi được công lý, những người thuộc xã hội dân sự đã được thuê để tham gia cuộc truy bắt với giá cả theo thoả thuận với người giám hộ hay chính quyền. Đến năm 1679, Nghị viện Anh thông qua Đạo luật Corpus Habeas cho phép hoạt động bảo lãnh bằng tiền. Kéo theo đó là một hệ thống hỗ trợ bảo lãnh bằng tiền được hình thành với cấu trúc chặt chẽ. Việc truy bắt người bỏ trốn được nâng lên một mức độ mới. Số tiền công của những người tham gia truy bắt nhận được không còn là thoả thuận giữa hai bên mà căn cứ tổng số tiền bảo lãnh của nghi phạm. Nghề săn tiền thưởng được hình thành và gắn chặt với việc bảo lãnh bằng tiền và những thợ săn tiền thưởng trở thành một phần không thể thiếu trong hệ thống tư pháp Anh thời bấy giờ.(1)
Sự đô hộ của Anh đã đưa hình thức săn tiền thưởng này sang Mỹ. Và như một quy luật, những gì Mỹ tiếp nhận từ Anh cũng đều có một sự phát triển vô cùng lý thú. Nền pháp lý của Hoa Kỳ cũng nhanh chóng thừa nhận việc bảo lãnh bằng tiền đối với những người tình nghi phạm tội hình sự trong hai đạo luật nền tảng: Đạo luật Habeas Corpus của Tu chính án Thứ tám(2) và Đạo luật tư pháp năm 1789. Việc xác lập vai trò của thợ săn tiền thưởng được đánh dấu bằng Các trường hợp của Tòa án Tối cao Hoa Kỳ, Taylor v. Taintor, vào năm 1873.(3)Trên thực tế, trước khi có những cơ sở pháp lý này, thợ săn tiền thưởng đã xuất hiện và hoạt động tự do ở Mỹ, xuất phát từ vùng Viễn Tây của nước này. Chiều hướng giảm các gánh nặng của việc giam giữ nghi phạm lên tài chính của xã hội đã khuyến khích hình thức bảo lãnh bằng tiền để được tại ngoại khi chờ xét xử. Các nghi phạm vì không đủ số tiền để mua tự do, do đó cậy nhờ đến các tổ chức kinh doanh bảo lãnh - thực ra là một việc vay tiền để đổi tự do. Việc bảo lãnh này được chuyên nghiệp hoá và thành một nghề kiếm lợi nhuận cao được gọi là kinh doanh bảo lãnh thương nghiệp. Những nghi phạm sau đó vì không có khả năng chi trả hay các tính toán khác đã trốn tránh hạn điều trần hay chống lại các trát của toà án. Khi đó những thợ săn tiền thưởng sẽ vào cuộc, tiền công tính trên phần trăm của tổng số tiền bảo lãnh và thường là 10%. Săn tiền thưởng trở thành một nghề trong xã hội với sự ra đời của Hiệp hội các đại lý thực thi tiền bảo lãnh (National Association of Bail Enforcement Agents) và giữ nguyên cơ sở tồn tại ấy cho đến ngày nay.(4)
Nghề săn tiền thưởng hiện nay
Sự phát triển của nghề săn tiền thưởng đến nay đã đạt mức chuyên nghiệp cao và được quy định chặt chẽ bởi luật pháp. Ở Mỹ, kế thừa những gì có được từ lịch sử. Nghề săn tiền thưởng đang được xem như một “ngành công nghiệp pháp lý” kiếm ra tiền và có vai trò rất lớn trong việc thực thi quy định bảo lãnh bằng tiền. Pháp luật liên bang vẫn ghi nhận sự tồn tại hợp pháp của nghề săn tiền thưởng. Tuy nhiên, ở mỗi bang lại có những đòi hỏi nhất định đối với nghề này. Hiện nay, các giới hạn của luật pháp đã đặt ra nhiều chuẩn mực hơn cho nghề săn tiền thưởng. Ngoài 6 bang gồm: Illinois, Kentucky, Oregon, Wisconsin, Nebraska và Maine đã bãi bỏ việc bảo lãnh bằng tiền để được tại ngoài, đồng nghĩa với việc khai tử nghề săn tiền thưởng trên lãnh thổ các bang nói trên, thì hầu hết các bang khác vẫn còn thừa nhận hoạt động này. Tuy nhiên, để đảm bảo trật tự xã hội không bị xâm phạm, nghề săn tiền thưởng được quy định một cách chặt chẽ hơn trong luật pháp địa phương.(5)
Tại Hàn Quốc, thợ săn tiền thưởng hiện đại được nhận diện với tính chất rất khác với thợ săn tiền thưởng ở Mỹ. Hoạt động của những thợ săn tiền thưởng này chủ yếu trong lĩnh vực hành chính, dân sự, lĩnh vực hình sự chiếm tỷ trọng rất nhỏ. Thực chất các hoạt động này gắn chặt với những điều khoản về luật pháp cho phép hình thành một cơ chế phản ánh tình trạng vi phạm pháp luật từ phía những người dân sự. Tình trạng này sau khi được cơ quan chức năng xác minh, định mức độ thiệt hại xã hội để tiến hành trao thưởng cho người phản ánh. Nói cách khác, nền pháp lý Hàn Quốc hiện nay có những điều khoản cho phép việc người dân phản ánh, tố cáo các hành vi vi phạm pháp luật của các cá nhân, tổ chức khác để nhận tiền thưởng, thậm chí chính quyền có xu hướng khuyến khích điều này. Chính thực tế đó đã giúp hình thành một nghề có thu nhập khá được nhiều người theo đuổi.
Việc săn tiền thưởng này không giới hạn đối tượng tham gia, cũng không đòi hỏi phải đăng ký hay phải đạt được các chứng chỉ huấn luyện đặc biệt. Bởi đối tượng hướng tới của họ thường là những vi phạm pháp luật hằng ngày của những người dân – việc có thể dễ dàng thấy bằng mắt thường, các hoạt động chống tham nhũng, gian lận chính trị khác ít được lựa chọn. Bên cạnh đó, khác với thợ săn tiền thưởng ở phương Tây gắn liền với việc bắt giữ, thợ săn tiền thưởng ở Hàn Quốc chỉ phải ghi lại những bằng chứng phạm tội để trình bày trước cơ quan chức năng. Tuy nhiên, cũng có các trường đào tạo các kỹ năng cho thợ săn tiền thưởng ra đời, chủ yếu mở các khoá học về sử dụng máy ảnh, máy quay phim, kỹ năng theo dõi và tránh bị phát hiện. Hiện nay, theo thống kê, mỗi người săn tiền thưởng ở Hàn Quốc kiếm được từ 55.000 đến 85.000 USD mỗi năm. Số tiền kiếm được này tuỳ thuộc vào tính chất vụ việc bị tố giác, với mức thấp nhất là 5 USD đối với tin người vứt thuốc lá đến khoảng 850 USD với tin tố cáo người bán gia súc không giấy phép hay cá biệt lên đến 1,7 triệu USD đối với các thông tin về tham nhũng, vi phạm nghiêm trong luật pháp trong thi hành công vụ.(6)
Mặc dù không chịu sự kiểm soát chặt chẽ về những điều khoản hoạt động như thợ săn tiền thưởng ở Hoa Kỳ, nhưng nghề săn tiền thưởng ở Hàn Quốc đang gặp phải những chỉ trích từ phía cộng đồng, mặc dù hoạt động này được nhà nước ra sức khuyến khích với viện dẫn rằng việc này sẽ giảm bớt chi phí khi phải mở rộng lực lượng cảnh sát, gia tăng các khoản tiền phạt cho ngân sách, thiết lập trật tự xã hội và nâng cao ý thức pháp luật cho người dân. Nhưng những lý do đó không thuyết phục được một bộ phận cộng đồng khi họ gay gắt cho rằng sự hiện diện của thợ săn tiền thưởng làm nảy sinh các vấn đề về áp lực tâm lý lên người khác, đặc biệt là những người kinh doanh, việc khuyến khích phát triển hình thức này sẽ sớm đẩy xã hội đến chỗ chia rẽ. Mặc dù sự tranh cãi vẫn còn tiếp tục, nhưng đối với nền pháp luật Hàn Quốc đương đại, những thợ săn tiền thưởng vẫn có một ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ tính nghiêm minh của luật pháp và nghề săn tiền thưởng cũng được xem như một nghề có thu nhập cao ở xã hội hiện đại này.
Những liên hệ với Việt Nam
Ở Việt Nam, cả trong lịch sử và hiện tại chưa từng ghi nhận sự tồn tại của thợ săn tiền thưởng hay nghề săn tiền thưởng. Tuy nhiên, trong diễn trình phát triển của xã hội, để thực thi vấn đề bảo vệ pháp luật, đã xuất hiện ít nhiều những dấu hiệu có thể liên hệ đến nội dung đang bàn đến đầy lý thú này. Đầu tiên là việc pháp luật hoá khả năng bảo lãnh bằng tiền để được tại ngoại được đưa ra tại Điều 93 Bộ luật Tố tụng hình sự: “Đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm. Đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm là biện pháp ngăn chặn để thay thế biện pháp tạm giam. Căn cứ vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân và tình trạng tài sản của bị can, bị cáo, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án có thể quyết định cho họ đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm sự có mặt của họ theo giấy triệu tập”. Tuy nhiên, điều luật này lại hàm chứa khả năng tuỳ nghi của những nhà chức trách tư pháp trong việc lựa chọn cho phép hay không cho phép nghi phạm nộp tiền để được tại ngoại. Trên thực tế, việc thi hành điều luật này đã xuất hiện nhiều tiêu cực đặc biệt trong quá trình điều tra và những vướng mắc liên quan đến sự e dè trách nhiệm từ phía những người thực thi công vụ đã khiến việc bảo lãnh bằng tiền ở Việt Nam không phổ biến như ở Mỹ. Điều này tất yếu dẫn đến sự vắng bóng của hệ thống các tổ chức hỗ trợ bảo lãnh và thợ săn tiền thưởng.
Tuy thợ săn tiền thưởng không hiện diện, nhưng ở chiều ngược lại, Nhà nước có những động thái mong muốn sự cộng tác của người dân trong quá trình truy tìm tội phạm hay tố giác các hành vi vi phạm luật pháp dưới hình thức treo thưởng. Ví dụ gần đây nhất để đối phó với tình trạng thực phẩm bẩn Bộ NN&PTNT đã có quyết định sẽ tặng thưởng từ 01 đến 50 triệu đồng cho thông tin tố giác thực phẩm bẩn(7). Trên thực tế, đã có nhiều người nhận được các khoản tiền thưởng khi nhà chức trách xác minh được tính xác thực của tin báo. Thành phố Đà Nẵng quy định báo tin ăn xin giả, xả rác trên phố... được thưởng 200.000 đồng. Công ty TNHH MTV Điện lực Đồng Nai ra thông báo thưởng tiền từ 1 - 2 triệu đồng cho người dân tố cáo hành vi trộm cắp điện(8) … Khung treo thưởng cao nhất là dành cho các thông tin tố giác tham nhũng. Cụ thể, người tố cáo án tham nhũng sẽ được nhận huân chương Dũng cảm cùng với số tiền thưởng gấp 90 lần lương tối thiểu và 20% số tiền thu hồi được.(9) Việc làm này rất gần gũi với quy định cho phép việc báo tin lấy thưởng ở Hàn Quốc và mặc dù những khuyến khích này không hẳn đã tạo ra một nghề cho xã hội, nhưng với những cởi mở của truyền thông và tính minh bạch trong hoạt động công ngày càng cao sẽ là chất xúc tác để không sớm thì muộn xuất hiện những người kiếm tiền thông qua hình thức này.
Ở lĩnh vực hình sự, việc treo thưởng diễn ra phổ biến hơn và thực tế nhiều người cũng đã nhận được tiền thưởng từ các vụ việc hình sự nhiều hơn các vụ việc khác. Hoạt động treo thưởng trong lĩnh vực này có thể được diễn ra theo từng vụ việc như việc treo thưởng cho vụ án thảm sát 6 người ở Bình Phước hoặc treo thưởng thường xuyên như trường hợp công an quận Ninh Kiều (TP Cần Thơ) thưởng từ 500.000 đến 1 triệu đồng cho các tin báo tội phạm hoặc bắt được tội phạm cướp giật(10). Trên thực tế, dù không phải mọi người dân hành động đều vì số tiền thưởng hứa hẹn được trả nhưng không thể phủ nhận rằng đây là một động lực khá lớn khuyến khích sự tham gia của dân sự vào các hoạt động bảo vệ pháp luật. Một bộ phận dân chúng cũng bắt đầu để ý hơn đến những khoản tiền thưởng đặc biệt trong hoạt động kinh doanh, phòng chống tham nhũng hay tố giác tội phạm hình sự. Điển hình như việc trao thưởng cho người tố giác tin về an toàn thực phẩm của Bộ NN&PTNT được nhiều người hưởng ứng và tích cực tham gia.
Có thể thấy rằng hoạt động săn tiền thường tồn tại với tính chất và mức độ khác nhau giữa các quốc gia. Có thể sẽ chẳng có một định nghĩa chính thức cho nghề đặc biệt này. Nhưng tựu chung các giá trị mà nó mang lại trong việc bảo đảm thực thi pháp luật là không thể chối cãi. Ngày nay, cùng với xu hướng một chính phủ “gầy hơn” và một xã hội “béo ra” đã thu hẹp các chức năng của chính phủ và chuyển giao mạnh mẽ các công việc truyền thống cho xã hội. Trong đó, việc bảo vệ pháp luật mặc dù không phải thuộc nội dung chuyển giao nhưng cần sự hỗ trợ mạnh mẽ từ phía cộng đồng. Theo xu hướng đó, các hoạt động săn tiền thưởng hiểu theo cả hai chiều hướng sẽ xuất hiện ở nhiều quốc gia và có những tác động mạnh mẽ đến đời sống cộng đồng nói chung và đời sống phát lý nói riêng mà Việt Nam không phải là một ngoại lệ.
Trần Quyết Thắng
(1) Chi tiết tại: http://www.bountyhunteredu.org/what-is-a-bounty-hunter/
(2) Xem thêm về đạo luật Habeas Copus tại: http://www.constitution.org/eng/habcorpa.htm
(3) http://www.quickanddirtytips.com/business-career/legal/bounty-hunter-laws?page=1 ; http://people.howstuffworks.com/bounty-hunting4.htm và http://www.fugitive-recovery.org/faq.htm
(4) Xem thêm tại: http://www.fjc.gov/public/pdf.nsf/lookup/bailref.pdf/$file/bailref.pdf và web của tổ chức này tại: http://nabea.org/services/index.html
(5) https://en.wikipedia.org/wiki/Bounty_hunter
(6) http://anninhthudo.vn/quoc-te/nghe-san-tien-thuong-o-han-quoc/418710.antd
(7) http://tuoitre.vn/tin/kinh-te/20151209/bao-tin-thuc-pham-ban-duoc-thuong-den-50-trieu-dong/1017169.html
(8) http://danviet.vn/tin-tuc/muon-kieu-bao-tin-linh-thuong-nong-648311.html
(9) http://vnexpress.net/tin-tuc/thoi-su/nguoi-to-cao-tham-nhung-duoc-thuong-den-3-4-ty-dong-3159346.html
(10) http://news.zing.vn/the-gioi-sach.html