Mozambique, một quốc gia nằm ở Đông Nam châu Phi, đang đứng trước ngưỡng cửa của sự thay đổi kinh tế lớn nhờ vào các nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đặc biệt là khí đốt tự nhiên và than đá. Với tốc độ tăng trưởng GDP đạt khoảng 5% vào năm 2023, quốc gia này đang chứng kiến những bước tiến quan trọng trong việc khai thác tài nguyên năng lượng. Tuy nhiên, cùng với cơ hội, Mozambique cũng đối mặt với không ít thách thức, từ việc quản lý tài nguyên hiệu quả đến giải quyết các vấn đề xã hội và tham nhũng.

Mozambique, một quốc gia có khoảng hai phần ba dân số trên tổng số 33 triệu người sinh sống và làm việc tại các vùng nông thôn, được Ngân hàng Thế giới xếp vào nhóm quốc gia thu nhập thấp. Sở hữu nguồn tài nguyên thiên nhiên dồi dào, quốc gia này được kỳ vọng sẽ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhờ sự quan tâm ngày càng lớn của thế giới đến lĩnh vực năng lượng. Trong năm 2023, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Mozambique tăng khoảng 5%, chủ yếu nhờ sản xuất khí đốt tự nhiên tại cơ sở ngoài khơi Coral South.

Dù vậy, lợi ích từ nguồn tài nguyên vẫn chưa được phân phối đồng đều. Khoảng cách về kinh tế, xã hội giữa các vùng miền vẫn rất sâu sắc, đặc biệt là trong việc tiếp cận các dịch vụ cơ bản như giáo dục, y tế, nước sạch và điện. Hiện nay, chỉ khoảng 41% dân số Mozambique có điện, con số này ở nông thôn thậm chí còn thấp hơn, chỉ đạt 8%.

Ảnh minh họa (nguồn: clubofmozambique.com)

Những thách thức lớn đối với phát triển bền vững

Mozambique đang phải đối mặt với nhiều khó khăn. Tăng trưởng kinh tế chậm lại do đại dịch COVID-19 đã bị trầm trọng hơn bởi xung đột đang diễn ra tại tỉnh Cabo Delgado – nơi giàu khí đốt tự nhiên. Bên cạnh đó, tham nhũng vẫn là vấn đề nghiêm trọng trong quản trị quốc gia. Theo Chỉ số Nhận thức Tham nhũng năm 2023 của Tổ chức Minh bạch Quốc tế, Mozambique đứng thứ 145 trên 180 quốc gia.

Lĩnh vực năng lượng của Mozambique đặc biệt dễ bị tham nhũng, từ giai đoạn thăm dò đến khai thác, sản xuất và phân phối điện. Các nhóm quyền lực chính trị và doanh nghiệp liên quan đã kiểm soát quy trình quản lý và chiếm đoạt nguồn lợi. Trong khi đó, các tập đoàn đa quốc gia cũng có ảnh hưởng lớn nhờ sức mạnh kinh tế của họ.

Minh bạch hóa lĩnh vực năng lượng

Mozambique đã có những nỗ lực đáng kể nhằm cải cách và nâng cao tính minh bạch trong quản lý tài nguyên. Quốc gia này là thành viên của Sáng kiến Minh bạch Ngành công nghiệp Khai thác (EITI) từ năm 2012, cam kết công khai các khoản thu từ khai thác tài nguyên. Tuy nhiên, việc công khai thông tin hợp đồng và quyền sở hữu các công ty khai thác vẫn còn hạn chế, khiến người dân và các tổ chức xã hội khó giám sát.

Chính phủ Mozambique đã thiết lập một hệ thống đăng ký trực tuyến để cấp phép khai thác tài nguyên, tạo điều kiện thuận lợi cho việc công khai quy trình cấp phép. Bên cạnh đó, việc thành lập Quỹ Tài sản Quốc gia (SWF) vào năm 2023 là một bước đi quan trọng nhằm quản lý hiệu quả doanh thu từ khí đốt. Quỹ này được thiết kế để đảm bảo rằng nguồn lợi từ tài nguyên sẽ được sử dụng cho các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội và hạn chế nợ công.

Tăng cường quản lý và giám sát

Một trong những cải cách quan trọng là việc cập nhật Luật Điện lực vào năm 2022. Luật này khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo và mở rộng sự tham gia của khu vực tư nhân trong ngành năng lượng. Đồng thời, Cơ quan Quản lý Năng lượng Quốc gia (ARENE) được trao thêm quyền hạn để giám sát và điều tiết thị trường năng lượng.

Tuy nhiên, ARENE vẫn đối mặt với nhiều khó khăn về nhân sự và nguồn lực. Việc mở rộng trách nhiệm giám sát đòi hỏi cơ quan này cần được cải thiện cả về chuyên môn lẫn khả năng quản lý. Ngoài ra, các chuyên gia khuyến nghị cần có sự tách biệt giữa ARENE và cơ quan hành pháp nhằm đảm bảo tính độc lập trong hoạt động.

Quản lý Quỹ Tài sản quốc gia

Một bước tiến quan trọng của Mozambique là việc thành lập Quỹ Tài sản Quốc gia (SWF) để quản lý doanh thu từ khí đốt tự nhiên và các nguồn tài nguyên khác. Quỹ này áp dụng các nguyên tắc Santiago, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm. Đồng thời, các cơ quan quản lý quỹ được yêu cầu báo cáo công khai và chịu sự kiểm toán độc lập.

Cụ thể, Tòa án hành chính sẽ kiểm toán các tổ chức chính phủ tham gia vào việc quản lý SWF và một kiểm toán viên quốc tế độc lập sẽ tiến hành kiểm toán và công bố báo cáo tài chính. Một ủy ban giám sát (bao gồm các thành viên của xã hội dân sự) sẽ được thành lập để giám sát việc quản lý SWF.

Quỹ này không chỉ giúp bảo vệ lợi ích từ tài nguyên thiên nhiên mà còn ngăn chặn tình trạng tham nhũng và giảm nguy cơ nợ công. Tuy nhiên, để SWF hoạt động hiệu quả, Mozambique cần cải thiện khung pháp lý và tăng cường giám sát từ xã hội.

Theo Trung tâm Tài nguyên Chống tham nhũng U4, mặc dù đã đạt được những tiến bộ nhất định, Mozambique vẫn cần thực hiện nhiều cải cách mạnh mẽ để đạt được sự phát triển bền vững và toàn diện hơn. Các khuyến nghị bao gồm: Minh bạch hóa hơn nữa các hợp đồng năng lượng và khai thác; Thiết lập hệ thống giám sát môi trường hiệu quả hơn, đảm bảo cộng đồng dân cư được tiếp cận thông tin đầy đủ; Áp dụng các tiêu chuẩn ESG (Môi trường, Xã hội, Quản trị) trong khu vực tư nhân; Loại bỏ các điều khoản tranh chấp đầu tư không công bằng trong hợp đồng với các tập đoàn quốc tế.

Có thể khẳng định, sự giàu có về tài nguyên thiên nhiên là cơ hội lớn cho Mozambique, nhưng chỉ có cải cách toàn diện và quản trị minh bạch mới giúp quốc gia này tận dụng tối đa lợi ích từ tài nguyên và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.