Nguy cơ tham nhũng trong ngành dầu mỏ bộc lộ dưới nhiều hình thức khác nhau trên toàn chuỗi giá trị. Hiện nay, Uganda đang trong giai đoạn phát triển các dự án cụ thể ở từng lĩnh vực, hướng tới mục tiêu khai thác dầu. Điều này đồng nghĩa với việc nguy cơ tham nhũng hiện chỉ giới hạn ở các dự án tiền khai thác dầu.

Các cam kết đầu tư lớn đã được thực hiện đối với các dự án như Đường ống dẫn dầu thô Đông Phi (EACOP), Dự án phát triển Kingfisher tại Kikuube, Khu công nghiệp Kabalega (KIP) tại quận Hoima, Sân bay Quốc tế Kabalega và Khu vực Dự án Tilenga tại Buliisa. Những dự án này bổ sung vào mạng lưới hàng trăm kilomet “các tuyến đường dầu mỏ chiến lược” được phát triển trong và ngoài khu vực Albertine. Các dự án cơ sở hạ tầng quy mô lớn như vậy trở thành điểm nóng của tham nhũng.

Ảnh minh họa (nguồn: iStock.com)

Nguy cơ từ chi phí dự án và kiểm soát chi phí

 Trong ngành dầu khí Uganda, các dự án được triển khai thông qua các thỏa thuận chia sẻ sản lượng (PSA) giữa chính phủ và các công ty đa quốc gia. Điều này cho phép các công ty dầu khí thu hồi chi phí đầu tư trước khi chia sẻ lợi nhuận. Tuy nhiên, quá trình phê duyệt chi phí khôi phục bởi Cơ quan Dầu khí Uganda (PAU) lại thiếu đi sự giám sát chặt chẽ từ các cơ quan kiểm toán độc lập. Ví dụ, năm 2017, Văn phòng Tổng Kiểm toán Uganda đã bác bỏ khoản chi 290 tỷ shilling Uganda (khoảng 71 triệu euro) được các công ty dầu khí ghi nhận là chi phí khôi phục, do không tuân thủ các điều khoản trong PSA.

Mặc dù PAU đã thực hiện các biện pháp nghiêm ngặt trong việc đánh giá và phê duyệt chi phí, những rủi ro như khai khống chi phí vẫn hiện hữu. Điều này đòi hỏi sự phối hợp liên cơ quan và phản hồi nhanh chóng đối với các khuyến nghị của các cơ quan trách nhiệm như Văn phòng Tổng Kiểm toán.

Rủi ro trong đấu thầu và tuyển dụng lao động

 Quá trình đấu thầu và tuyển dụng trong ngành dầu khí là điểm nóng cho các hành vi tham nhũng. Dù Luật Đấu thầu và thanh lý tài sản công (PPDA) đã quy định rõ các nguyên tắc đấu thầu, có nhiều trường hợp quy định này bị phớt lờ. Trong một số trường hợp quan chức cấp cao đã sử dụng ảnh hưởng của mình để giành được các hợp đồng hoặc đưa người thân vào làm việc trong ngành dầu khí.

Một doanh nghiệp tại Hoima cho biết, việc hối lộ là điều kiện ngầm để được phê duyệt làm nhà cung cấp cho ngành dầu khí. Không chỉ vậy, nhiều ứng viên xin việc phải chi tiền trong quá trình tuyển dụng. Thực tế trả tiền liên quan đến quá trình tuyển dụng không chỉ có ở ngành dầu mỏ. Thay vào đó, đây là một vấn đề chung và được biết đến rộng rãi trên thị trường việc làm của Uganda. Tình trạng này không chỉ làm suy giảm tính công bằng trong tuyển dụng mà còn hạn chế cơ hội tiếp cận của những người tài năng nhưng không có đủ mối quan hệ hoặc nguồn lực.

Tranh chấp đất đai và bồi thường không minh bạch

 Quá trình thu hồi đất để triển khai các dự án dầu khí đã gây ra nhiều tranh chấp và tố cáo tham nhũng. Các hành vi như thông đồng nâng giá đền bù giữa quan chức và chủ đất, chiếm đoạt đất của người dân bằng cách lợi dụng thông tin dự án, và các vụ kiện kéo dài tại tòa án đã làm gia tăng bức xúc trong cộng đồng.

Một lãnh đạo địa phương tại Buliisa cho biết, nhiều người dân nghèo đã không thể bảo vệ quyền lợi của mình trước các doanh nghiệp lớn với tài chính mạnh. Tình trạng này làm tổn hại lòng tin của người dân vào các dự án phát triển, đồng thời có thể gây thiệt hại lớn cho ngân sách nhà nước nếu không được giải quyết triệt để.

Quản lý và thu ngân sách từ dầu khí

 Luật Quản lý tài chính công (PFM) năm 2015 của Uganda đã quy định các biện pháp quản lý doanh thu từ hoạt động dầu khí, bao gồm thành lập Quỹ Dầu khí để thu thập, lưu trữ và báo cáo doanh thu. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, không phải tất cả các công ty hoạt động tại các khu vực khai thác dầu đều tuân thủ đầy đủ nghĩa vụ thuế.

Tại quận Buliisa, một nhà cung cấp lớn trong Dự án Tilenga đã bị cáo buộc không đóng thuế dịch vụ và khách sạn từ năm 2009. Dù các cơ quan chức năng đã có biện pháp giám sát, tình trạng trốn thuế và quản lý doanh thu không hiệu quả vẫn là vấn đề nghiêm trọng. Điều này đòi hỏi các cơ quan chức năng cần tăng cường năng lực thực thi pháp luật và áp dụng các biện pháp xử lý mạnh hơn.

Giải pháp và bài học kinh nghiệm

Theo Trung tâm Tài nguyên chống tham nhũng U4, để giảm thiểu nguy cơ tham nhũng trong ngành dầu khí, Chính phủ Uganda cần cải thiện cơ chế giám sát liên cơ quan và đảm bảo tính minh bạch trong từng giai đoạn của dự án. Việc ban hành các quy định về sở hữu minh bạch đã mang lại một số tiến bộ, nhưng vẫn cần thực hiện các biện pháp mạnh mẽ hơn để kiểm soát tình trạng hối lộ và thông đồng.

Ngoài ra, các tổ chức quốc tế và xã hội dân sự có vai trò quan trọng trong việc giám sát và phản ánh các vấn đề tham nhũng. Sự phối hợp giữa chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng là chìa khóa để đảm bảo rằng lợi ích từ dầu khí được chia sẻ công bằng và không bị thất thoát bởi tham nhũng.

Dù ngành dầu khí hứa hẹn mang lại sự phát triển kinh tế cho Uganda, nguy cơ tham nhũng nếu không được kiểm soát sẽ làm suy giảm tiềm năng này. Một chiến lược quản lý hiệu quả và minh bạch không chỉ bảo vệ nguồn lực quốc gia mà còn củng cố niềm tin của người dân vào chính phủ và các dự án phát triển.