Burundi phải đối mặt với nạn tham nhũng tràn lan và có hệ thống. Thực tế nạn tham nhũng tại quốc gia này đã được phản ánh trong các đánh giá toàn cầu. Theo đó, Chỉ số Nhận thức Tham nhũng (CPI) 2023 của Tổ chức Minh bạch Quốc tế cho thấy một bức tranh khắc nghiệt về nạn tham nhũng tại Burundi, với 20/100 điểm, xếp thứ 162/180 quốc gia được khảo sát.

Chỉ số phụ về Quản trị Thế giới (WGI) của Ngân hàng Thế giới về kiểm soát tham nhũng một lẫn nữa cũng khẳng định thực tế này khi xếp Burundi vào nhóm các quốc gia có vị trí thấp nhất từ năm 1996 đến năm 2022. Điểm CPI và WGI hầu như không thay đổi trong bốn năm qua.

Cộng hòa Burundi nằm trong vùng Hồ Lớn của Đông Phi. (Ảnh: africa.com)

Các lĩnh vực chính bị ảnh hưởng bởi tham nhũng

Mặc dù không phải là quốc gia sản xuất khoáng sản lớn so với các nước trong khu vực, Burundi vẫn đối mặt với tình trạng tham nhũng tràn lan và có hệ thống trong các lĩnh vực khoáng sản và tài nguyên thiên nhiên.

Lĩnh vực cà phê, chiếm tới 80% thu nhập ngoại hối của Burundi, cũng bị ảnh hưởng nặng nề. Sản lượng cà phê đã giảm đều đặn từ năm 1990, khiến thu nhập của nông dân trồng cà phê giảm sút. Sự suy giảm này càng trầm trọng hơn bởi những hạn chế pháp lý, gây ra các thách thức nghiêm trọng trong quản lý và tạo cơ hội cho tham nhũng.

Năm 2022, Burundi xếp hạng là nền kinh tế thứ 190 về tổng kim ngạch xuất khẩu và thứ 179 về tổng kim ngạch nhập khẩu trên toàn cầu. Điều này phản ánh sự tham gia có phần hạn chế của Burundi vào thương mại quốc tế. Nguyên nhân một phần là do tình trạng tham nhũng tràn lan trong các cơ quan hải quan, thuế và thương mại.

Khung pháp lý về chống tham nhũng, rửa tiền và thu hồi tài sản

Chính phủ Burundi đã ban hành một số luật nhằm phòng, chống tham nhũng, bao gồm: Đạo luật về phòng, chống tham nhũng, Đạo luật về quy chế chung về công chức quản lý, Đạo luật về mua sắm công, Đạo luật về quy tắc của các công ty tư nhân và công cộng và Đạo luật Chống rửa tiền và tài trợ khủng bố (LBCFT). Hệ thống mua sắm công được điều chỉnh bởi Bộ luật Mua sắm công.

Mặc dù luật pháp Burundi hình sự hóa hành vi hối lộ quan chức nhưng không yêu cầu các công ty tư nhân thiết lập quy tắc ứng xử nội bộ.

Luật yêu cầu các quan chức cấp cao phải kê khai tài sản khi nhậm chức và rời nhiệm sở (Điều 146 Hiến pháp Burundi). Tuy nhiên, thông tin này không được công chúng tiếp cận, làm giảm tính minh bạch và hạn chế sự giám sát của công chúng.

Mặc dù không có luật cụ thể về thu hồi tài sản, nhưng các điều khoản liên quan có thể được tìm thấy trong LBCFT và Bộ luật Hình sự. Các tổ chức tài chính có nghĩa vụ xác minh danh tính của khách hàng và báo cáo các liên hệ và giao dịch kinh doanh liên quan đến những người có liên quan đến chính trị, được quy định trong khuôn khổ pháp lý.

Khung thể chế chống tham nhũng

Burundi có Chiến lược quốc gia về Quản trị tốt và Chống tham nhũng (SNBGLC), được thành lập vào năm 2012 và được cập nhật vào năm 2020. Chiến lược này bao gồm các biện pháp chống tham nhũng, như cải thiện khung pháp lý, tăng cường khả năng tiếp cận thông tin của người dân, thiết lập cơ chế giám sát độc lập tổ chức, phi chính trị hóa quản lý dịch vụ dân sự, đảm bảo quy trình mua sắm minh bạch, cải cách tuyển dụng công chức và cải cách lĩnh vực tài nguyên thiên nhiên. Tuy nhiên, từ nửa cuối năm 2020, việc thực hiện các biện pháp này đã bị suy yếu do Bộ phụ trách Quản trị tốt, cơ quan giám sát và đánh giá chiến lược, bị bãi bỏ. Kết quả là, chiến lược này không được phổ biến rộng rãi và phần lớn công chúng vẫn chưa biết đến

Tòa án Kiểm toán, Tổng Thanh tra Nhà nước và Tổng cục Quốc gia về Kiểm soát mua sắm công đã được thành lập với nhiệm vụ chống tham nhũng. Tòa án Kiểm toán có vai trò quan trọng như một kiểm toán viên bên ngoài và độc lập nhằm ngăn chặn việc quản lý tài chính công yếu kém. Tuy nhiên, các cơ quan này thiếu tính độc lập và nguồn lực.

Năm 2008, Đơn vị Tình báo tài chính (FIU) được thành lập, tuy nhiên, hoạt động hầu như không có hiệu quả. Tính đến năm 2017, FIU chưa nhận được báo cáo giao dịch đáng ngờ nào kể từ khi thành lập.

Hệ thống Quản lý tài chính công tích hợp được thành lập vào tháng 1 năm 2015, kết nối tất cả các bộ và một số tổ chức khác nhằm hợp lý hóa quản lý tài chính công.

Kể từ năm 2020, Chính phủ và cơ quan tư pháp Burundi đã thực hiện một số bước đặc biệt để xác định, điều tra, truy tố và trừng phạt các quan chức và thành viên của đảng cầm quyền có liên quan đến vi phạm nhân quyền hoặc tham nhũng. Các hành động chống tham nhũng cấp cao đáng chú ý bao gồm việc cách chức và bắt giữ Thống đốc Ngân hàng trung ương Burundi, ông Murengerantwari, vào năm 2023 với cáo buộc rửa tiền và biển thủ tài sản công.

Mạng lưới chống tham nhũng khu vực

Burundi đã ký kết Công ước Chống tham nhũng của Liên hợp quốc, Công ước chống hối lộ của OECD và Công ước của Liên minh châu Phi về phòng, chống tham nhũng.

Kể từ khi gia nhập Cộng đồng Đông Phi (EAC) vào năm 2007, Burundi trở thành thành viên của Cơ quan Chống tham nhũng Đông Phi. Quốc gia này cũng giữ tư cách quan sát viên của Nhóm chống rửa tiền Đông và Nam Phi (ESAAMLG) và tham gia vào nhiều mạng lưới khu vực khác nhau, như Mạng lưới liên cơ quan thu hồi tài sản ở Đông Phi (ARINEA), Mạng lưới Chống tham nhũng quốc gia Các tổ chức ở Trung Phi (RINAC) và Mạng lưới Liên cơ quan thu hồi tài sản ở Nam Phi (ARINSA). Vào năm 2015, Burundi chính thức cam kết thực hiện Sáng kiến minh bạch ngành công nghiệp khai thác (EITI).

Burundi đặt ra mục tiêu đầy tham vọng trong kế hoạch phát triển quốc gia 2018-2027, với hy vọng trở thành một "quốc gia mới nổi vào năm 2040 và quốc gia phát triển vào năm 2060". Tuy nhiên, việc đạt được những mục tiêu này đang bị cản trở bởi nhiều thách thức, bao gồm tác động tiêu cực của các sự kiện toàn cầu như đại dịch Covid-19 và xung đột khu vực ở Ngũ Đại Hồ. Mặc dù nghèo đói được coi là vấn đề then chốt đối với sự phát triển của Burundi, tình trạng này càng trở nên trầm trọng hơn do tham nhũng có hệ thống tại quốc gia này./.