Hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp của tổ chức tín dụng

Số liệu thống kê thị trường TPDN cho thấy, phần lớn các lô TPDN đều được phát hành và mua bởi các ngân hàng và các công ty chứng khoán. Thế nhưng, các công ty chứng khoán và các ngân hàng đều không phải là người sở hữu TPDN cuối cùng. Sau khi mua, họ sẽ bán lại cho các nhà đầu tư, trong đó có rất nhiều nhà đầu tư cá nhân thông qua mạng lưới giao dịch với nhiều hình thức. Thông qua hệ thống mạng lưới rộng khắp, số lượng khách hàng lớn, các ngân hàng và công ty chứng khoán dễ dàng thuyết phục nhà đầu tư mua TPDN với lãi suất hấp dẫn hơn rất nhiều lãi suất ngân hàng cùng các điều kiện mua lại, thế chấp vay vốn khi cần thiết. 

Có một thực tế, nhiều lô TPDN của các doanh nghiệp bất động sản được thu xếp phát hành và mua lại bởi các công ty chứng khoán, các TCTD. Đặc biệt, các công ty chứng khoán này vốn là công ty con, công ty liên kết của các ngân hàng mà chủ ngân hàng ít nhiều có liên quan đến doanh nghiệp bất động sản phát hành trái phiếu đó. Hiện tượng này cho thấy dấu hiệu các ngân hàng đã trực tiếp hoặc thông qua công ty chứng khoán để cơ cấu nợ, đảo nợ, bơm vốn cho doanh nghiệp bất động sản “người nhà” thông qua việc mua TPDN, sau đó, chuyển nhượng cho các nhà đầu tư cá nhân và đẩy rủi ro về phía họ. 

Các ngân hàng cũng là những người hưởng lợi nhiều nhất, ngoài việc thu phí và lãi, ngân hàng có thể “hỗ trợ” doanh nghiệp “người nhà” có tiền trả nợ vay đến hạn, qua đó “làm đẹp” bảng cân đối kế toán. Các ngân hàng đầu tư vào TPDN còn tránh được việc siết cho vay vốn với lĩnh vực này. Cùng với đó là “bơm vốn” cho các doanh nghiệp “người nhà” mà không phải trích lập dự phòng rủi ro. 

Đã đến lúc các cơ quan quản lý Nhà nước, đặc biệt là NHNN cần nghiêm túc nhìn nhận, đánh giá thực trạng của thị trường TPDN để có sự phối hợp chặt chẽ trong việc kiểm soát rủi ro, minh bạch thông tin, để thị trường TPDN là kênh huy động vốn hiệu quả cho nền kinh tế và quyền lợi của nhà đầu tư được bảo đảm. Điều này có thể được thực hiện một cách hiệu quả qua công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát đối với các TCTD trong hoạt động đầu tư TPDN. Câu hỏi đặt ra là chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của NHNN trong công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát là gì; để từ đó có thể tác động trực tiếp, kiểm soát chặt chẽ việc mua, bán TPDN của các TCTD.

Cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát việc mua bán trái phiếu doanh nghiệp của các tổ chức tín dụng. Ảnh minh họa

Quy định liên quan đến thanh tra, kiểm tra, giám sát của Ngân hàng Nhà nước

Theo Điều 40 Nghị Định 153/2020/NĐ-CP ngày 31/12/2020 của Chính phủ quy định về chào bán, giao dịch trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ tại thị trường trong nước và chào bán TPDN ra thị trường quốc tế, NHNN có chức năng hướng dẫn việc chào bán trái phiếu của TCTD, hoạt động mua bán TPDN của TCTD; thực hiện quản lý Nhà nước về ngoại hối và vay, trả nợ nước ngoài của doanh nghiệp không được Chính phủ bảo lãnh đối với doanh nghiệp phát hành trái phiếu ra thị trường quốc tế; phối hợp với Bộ Tài chính (Ủy ban Chứng khoán Nhà nước) trong việc kiểm tra, giám sát tổ chức tín dụng cung cấp dịch vụ đấu thầu, đại lý phát hành trái phiếu. Đồng thời, kiểm tra, thanh tra, giám sát việc tổ chức tín dụng huy động vốn từ phát hành trái phiếu; giám sát việc tổ chức tín dụng cam kết mua lại trái phiếu của doanh nghiệp khác theo quy định của Luật Các tổ chức tín dụng và các văn bản hướng dẫn.

NHNN cũng quy định việc TCTD, chi nhánh NHNN ngoài mua, bán TPDN trong lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; việc mua, bán TPDN của TCTD được kiểm soát đặc biệt theo Thông tư 16/2021/TT-NHNN ngày 10/11/2021 của NHNN Việt Nam.

Trong công tác thanh tra, theo Điều 55 Luật NHNN Việt Nam 2010 nêu rõ: NHNN có nhiệm vụ thanh tra việc chấp hành pháp luật, phát hiện, ngăn chặn, xử lý vi phạm trong hoạt động đầu tư TPDN của các TCTD; xem xét, đánh giá mức độ rủi ro, năng lực quản trị rủi ro và tình hình tài chính của TCTD; kiến nghị cơ quan Nhà nước có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung, huỷ bỏ hoặc ban hành văn bản quy phạm pháp luật đáp ứng yêu cầu quản lý Nhà nước về hoạt động đầu tư TPDN; yêu cầu TCTD có biện pháp hạn chế, giảm thiểu và xử lý rủi ro để bảo đảm an toàn hoạt động đầu tư trái phiếu và phòng ngừa, ngăn chặn hành động dẫn đến vi phạm pháp luật.

Thông tư 16/2021/TT - NHNN của NHNN Việt Nam quy định: TCTD chỉ được mua TPDN khi TCTD đó có tỷ lệ nợ xấu dưới 3% theo kỳ phân loại gần nhất theo quy định của NHNN về phân loại tài sản có, mức trích, phương pháp trích lập dự phòng rủi ro và việc sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro trong hoạt động đối với TCTD trước thời điểm mua TPDN.

Bên cạnh đó, Điều 56 Luật NHNN Việt Nam 2010 cũng quy định về nội dung giám sát, trong đó NHNN có nhiệm vụ thu thập, tổng hợp và xử lý tài liệu, thông tin, dữ liệu theo yêu cầu giám sát; xem xét, theo dõi tình hình chấp hành các quy định về an toàn hoạt động đầu tư TPDN; phân tích, đánh giá tình hình tài chính, hoạt động, quản trị, điều hành và mức độ rủi ro của TCTD; xếp hạng các TCTD hằng năm; phát hiện, cảnh báo rủi ro gây mất an toàn hệ thống và nguy cơ dẫn đến vi phạm pháp luật; kiến nghị, đề xuất biện pháp phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý rủi ro, vi phạm pháp luật.

Trong đó, NHNN tập trung TTKTGS hoạt động đầu tư của các TCTD theo nguyên tắc mua, bán TPDN quy định tại Điều 4 Thông tư 16//2021/TT-NHNN như: TCTD mua, bán TPDN phải có hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ và phải ban hành quy định nội bộ về mua, bán TPDN phù hợp với pháp luật; chỉ được mua TPDN khi doanh nghiệp phát hành không có nợ xấu tại các TCTD trong vòng 12 tháng gần nhất trước thời điểm TCTD mua TPDN; không được bán TPDN cho công ty con của chính TCTD đó; không được mua TPDN phát hành trong đó có mục đích để cơ cấu lại các khoản nợ, để góp vốn, mua cổ phần tại doanh nghiệp khác, để tăng quy mô vốn hoạt động…

Khi các TCTD vi phạm pháp luật về hoạt động đầu tư TPDN thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà NHNN có quyền áp dụng biện pháp xử lý theo Khoản 2 Điều 59 Luật NHNN Việt Nam 2010 quy định: “Tuỳ theo tính chất, mức độ rủi ro, Ngân hàng Nhà nước còn áp dụng các biện pháp xử lý sau đây đối với đối tượng thanh tra, giám sát ngân hàng:

a) Hạn chế chia cổ tức, chuyển nhượng cổ phần, chuyển nhượng tài sản;

b) Hạn chế việc mở rộng phạm vi, quy mô và địa bàn hoạt động;

c) Hạn chế, đình chỉ, tạm đình chỉ một hoặc một số hoạt động ngân hàng;

d) Yêu cầu tổ chức tín dụng phải tăng vốn điều lệ để đáp ứng các yêu cầu bảo đảm an toàn trong hoạt động ngân hàng;

đ) Yêu cầu tổ chức tín dụng phải chuyển nhượng vốn điều lệ hoặc vốn cổ phần; cổ đông lớn, cổ đông nắm quyền kiểm soát, chi phối phải chuyển nhượng cổ phần;

e) Quyết định giới hạn tăng trưởng tín dụng đối với tổ chức tín dụng trong những trường hợp cần thiết bảo đảm an toàn cho tổ chức tín dụng và hệ thống các tổ chức tín dụng;”

Từ những quy định trên cho thấy, chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của NHNN trong công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát hoạt động đầu tư TPDN của TCTD đóng một vai trò quan trọng trong việc bảo đảm an toàn hệ thống các TCTD cũng như ngành ngân hàng. Các TCTD vi phạm trong hoạt động đầu tư tùy theo mức độ có thể bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của pháp luật.

Sự cần thiết của công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát các tổ chức tín dụng mua, bán trái phiếu doanh nghiệp

Từ 2019 đến nay, có không ít đợt phát hành TPDN, các ngân hàng xuất hiện và “ôm” trọn lô, trong đó có rất nhiều trái phiếu của các doanh nghiệp bất động sản. Một số ngân hàng thương mại không mua trực tiếp nhưng lại thông qua các công ty chứng khoán thành viên để mua. Trên thực tế, có không ít doanh nghiệp gặp khó khăn trong trả nợ ngân hàng do ảnh hưởng của dịch COVID-19 nên đã phát hành trái phiếu để huy động vốn thanh toán nợ cho tổ chức tín dụng. Tuy nhiên, nếu các ngân hàng mua trái phiếu này thì rủi ro là quá rõ ràng vì đây chỉ là hình thức đảo nợ xấu thành nợ tốt.

Trên thực tế đã xảy ra tình trạng “bom nợ”, đây là hồi chuông cảnh báo cho những rủi ro “bong bóng” đầu tư TPDN. Thời gian qua, nhiều doanh nghiệp phát hành trái phiếu “ba không” là: không xếp hạng tín nhiệm, không tài sản bảo đảm, không bảo lãnh thanh toán. Đáng chú ý, theo FiinRatings, có tới 26% TPDN phát hành trong các ngành này không có tài sản đảm bảo hoặc bảo đảm bằng cổ phần hoặc không được thực hiện xếp hạng tín nhiệm độc lập và điều này gây nên những nghi ngại về rủi ro vỡ nợ không kiểm soát được trong thị trường TPDN.

Theo đánh giá của chuyên gia SSI, các loại TPDN được phát hành tại Việt Nam hầu hết đều chưa được xếp hạng tín nhiệm, nhiều loại không tài sản đảm bảo, không bảo lãnh thanh toán; một số doanh nghiệp công bố huy động vốn với lãi suất cao, nhưng không có phương án kinh doanh khả thi rõ ràng do vậy không đảm bảo cho khả năng trả nợ gốc và lãi sau này. Trong ngắn hạn, rủi ro vỡ nợ đến từ các doanh nghiệp này là chưa nhiều khi thời điểm đáo hạn sẽ rơi nhiều vào năm 2023-2024. Tuy nhiên, dịch bệnh COVID-19 diễn biến phức tạp như hiện tại sẽ đẩy nhanh nguy cơ vỡ nợ từ các doanh nghiệp này khi không thể kiểm soát được dòng tiền khiến dòng tiền bị mất cân đối.

Có thể thấy rằng thị trường TPDN vẫn đang tiềm ẩn rủi ro đối với một số doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp bất động sản phát hành trái phiếu với lãi suất cao. Khi doanh nghiệp bất động sản gặp trục trặc thì ngân hàng và cả nhà đầu tư cá nhân, nhỏ lẻ nắm giữ các trái phiếu đều có thể bị vạ lây. Việc ngân hàng ồ ạt mua TPDN thời gian qua cũng không loại trừ mục đích đảo nợ, cơ cấu lại nợ cho doanh nghiệp. Nói cách khác, đây là một cách ngân hàng và doanh nghiệp bắt tay nhau “hô biến” nợ xấu thành nợ tốt, làm gia tăng rủi ro cho nền kinh tế. Do đó, NHNN cần phải kiểm soát chặt chẽ và tăng cường hơn nữa công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát các TCTD trong hoạt động đầu tư TPDN để đảm bảo an toàn hệ thống tín dụng cũng như giảm thiểu rủi ro cho nền kinh tế thị trường./.

 Hà Tuấn

Tài liệu tham khảo:

1.     Luật NHNN Việt Nam 2010.

2.     Nghị định số 16/2017/NĐ-CP ngày 17/02/2017 của Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.

3.     Nghị định số 153/2020/NĐ-CP ngày 31/12/2020 của Chính phủ quy định về chào bán, giao dịch trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ tại thị trường trong nước và chào bán trái phiếu doanh nghiệp ra thị trường quốc tế.

4.     Thông tư 16/2021/TT-NHNN ngày 10/11/2021 quy định việc tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài mua, bán trái phiếu doanh nghiệp.

5.     Báo cáo thị trường trái phiếu quý III/2021 và tháng 12/2021 của Hiệp hội Thị trường Trái phiếu Việt Nam.