Sai phạm gây lãng phí khổng lồ và thiệt hại ngân sách nhà nước có lỗi hệ thống trong mọi khâu triển khai, từ lập dự án, đấu thầu, đến quản lý chi phí. Dừng thi công từ tháng 1/2021, hai dự án để lại hậu quả kinh hoàng: tổng mức đầu tư (TMĐT) tăng vọt 503 tỷ đồng (cơ sở 2 Bệnh viện Bạch Mai: 253 tỷ đồng; cơ sở 2 Bệnh viện Việt Đức: 250 tỷ đồng), thiệt hại từ hợp đồng tư vấn 80 tỷ đồng, từ điều chỉnh thiết kế 20,714 tỷ đồng, và từ gói thầu thiết bị y tế BM-01 với chênh lệch giá bất thường lên tới hàng chục tỷ.

Tại Kết luận Thanh tra số 528/KL-TTCP, Thanh tra Chính phủ chỉ ra rằng Bộ Y tế và Ban Quản lý dự án Y tế trọng điểm (Ban YTTĐ) đã cố ý làm sai, thiếu trách nhiệm, khiến nguồn vốn nghìn tỷ "tan biến", mục tiêu chăm sóc sức khỏe nhân dân của Đảng và Nhà nước thất bại, gây phẫn nộ trong dư luận.

Sai phạm trong lập, thẩm định, phê duyệt dự án đầu tư là "cú đấm" đầu tiên đánh gục hai dự án. Hồ sơ dự án thiếu nội dung quan trọng theo Nghị định số 112/2009/NĐ-CP, buộc phải điều chỉnh thiết kế cơ sở và danh mục thiết bị ngay sau khi ký hợp đồng, vi phạm Thông tư số 04/2010/TT-BXD, 09/2011/TT-BTC, và 219/2013/TT-BTC. Hậu quả là TMĐT tăng thêm 503 tỷ đồng do xác định chi phí sai quy định, vi phạm trắng trợn khoản 1 Điều 45 Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013.

Đặc biệt, việc điều chỉnh thiết kế cơ sở, như phương án móng cọc, không thuộc trường hợp được phép theo khoản 1 Điều 84 Luật Xây dựng năm 2014, gây thiệt hại tạm tính 20,714 tỷ đồng. Đây là hành vi cố ý gây lãng phí, đẩy chi phí đầu tư vượt xa kế hoạch mà không mang lại bất kỳ giá trị nào cho xã hội.

Khâu thuê tư vấn nước ngoài tiếp tục phơi bày sự tham lam và thiếu minh bạch. Bộ Y tế phê duyệt chi phí vượt định mức tại Quyết định số 957/QĐ-BXD một cách bất hợp pháp: giá hợp đồng tư vấn lập dự án cao gấp 5,6 lần (tăng 35,84 tỷ đồng), tư vấn thiết kế kỹ thuật và bản vẽ thi công cao gấp 2,3 lần (tăng 69,01 tỷ đồng), tổng cộng vượt 104,86 tỷ đồng. Số tiền đã thanh toán vượt định mức khoảng 80 tỷ đồng, gây thiệt hại trực tiếp NSNN. Sai phạm này xuất phát từ việc cố ý thuê Công ty VK Group mà không qua đấu thầu, không chứng minh tính cần thiết, vi phạm Luật Đấu thầu năm 2005 và Quyết định số 131/2007/QĐ-TTg.

Đáng chú ý, hồ sơ trình phê duyệt ghi tên VK Architects and Engineers, nhưng đơn vị thực hiện lại là VK Group, cho thấy sự sai khác bất thường, có dấu hiệu cố ý che giấu danh tính nhà thầu, làm mất tính minh bạch và đẩy chi phí lên cao ngất ngưởng.

Buổi công bố Kết luận thanh tra hai dự án bệnh viện tuyến cuối của Thanh tra Chính phủ. Ảnh: Huy Trần

Gói thầu hỗn hợp XDBM-01 và XDVD-01 là "điểm đen" tiếp theo. Công trình khởi công khi chưa có thiết kế bản vẽ thi công, vi phạm điểm c khoản 1 Điều 107 và khoản 2 Điều 12 Luật Xây dựng năm 2014. Hợp đồng ký kết không thuộc loại hình cụ thể theo Nghị định 48/2010/NĐ-CP, thiếu quy định về nguyên tắc điều chỉnh giá, không có cơ sở dữ liệu đầu vào để thanh toán khi phát sinh, dẫn đến dự án dừng thi công từ tháng 1/2021. Nguồn vốn cấp không sử dụng hết, các hạng mục đã thi công không được thanh toán, gây lãng phí khổng lồ. Sai phạm ở khâu trước, như thuê tư vấn nước ngoài thiếu minh bạch, kéo theo phân chia gói thầu bất hợp lý, làm mất tính đồng bộ và đẩy dự án vào ngõ cụt.

Gói thầu thiết bị y tế BM-01 càng làm sáng tỏ mức độ nghiêm trọng của sai phạm. Giá hợp đồng lên tới 13,229 tỷ đồng, cao gấp hơn 3 lần giá nhập khẩu sau thuế (4,042 tỷ đồng), chênh lệch gần 9,187 tỷ đồng, có dấu hiệu gây thiệt hại NSNN nghiêm trọng. Quá trình lập, thẩm định, phê duyệt HSMT và đánh giá HSDT vi phạm nhiều quy định Luật Đấu thầu, với sự sai khác giữa yêu cầu HSMT và đề xuất của nhà thầu, cho thấy hành vi bị cấm trong đấu thầu. Việc thương thảo hợp đồng không minh bạch, giá thiết bị bị đội lên bất thường, khiến nguồn vốn NSNN bị sử dụng sai mục đích, thiết bị mua sắm không được đưa vào vận hành, gây lãng phí thêm một lần nữa.

Chi phí quản lý dự án (QLDA) cũng không thoát khỏi vòng xoáy sai phạm. Ban YTTĐ lập dự toán, thanh toán, quyết toán vi phạm Thông tư 05/2014/TT-BTC và 72/2017/TT-BTC, sử dụng chi phí sai quy định, làm tăng lãng phí không cần thiết. Từ khâu chuẩn bị đầu tư đến thực hiện gói thầu, sai phạm mang tính dây chuyền: vi phạm trong phê duyệt chủ trương thuê tư vấn nước ngoài dẫn đến phân chia gói thầu bất hợp lý, gây khó khăn cho thiết kế kỹ thuật và thi công; vi phạm trong đấu thầu và ký hợp đồng khiến dự án không thể tiếp tục. Hậu quả là tài sản không khấu hao được, chi phí phát sinh từ dừng thi công chồng chất, và nguồn vốn nghìn tỷ bị "chôn vùi" vô ích.

Nguyên nhân chủ quan là "tâm bão" của thảm họa này. Bộ trưởng và Thứ trưởng Bộ Y tế phê duyệt chủ trương thiếu căn cứ, buông lỏng quản lý, không kiểm tra, giám sát, để sai phạm lan rộng từ trên xuống dưới. Ban YTTĐ thiếu năng lực chuyên môn, cố ý báo cáo sai, không trung thực, không tiếp thu ý kiến thẩm định, không khắc phục vướng mắc, đẩy hai dự án vào bế tắc. Các cơ quan thẩm tra, thẩm định cũng góp phần khi chậm trễ, đưa ý kiến thiếu cơ sở, thậm chí dung túng cho các yêu cầu trái pháp luật. Nhà thầu tham gia gói thầu vi phạm hợp đồng, không đảm bảo tiến độ, nhưng không bị xử lý kịp thời, làm trầm trọng thêm tình hình.

Hậu quả của những sai phạm này không chỉ dừng ở con số cả trăm tỷ đồng thiệt hại và hàng nghìn tỷ đồng lãng phí. Hai dự án nghìn tỷ, vốn được kỳ vọng cải thiện sức khỏe nhân dân, giờ đây trở thành biểu tượng của sự thất bại, làm gia tăng áp lực quá tải cho các bệnh viện tuyến trên thay vì giảm bớt. Dư luận xã hội phẫn nộ khi chứng kiến nguồn lực quốc gia bị sử dụng sai mục đích, niềm tin vào hệ thống y tế bị xói mòn. "Nghìn tỷ tan biến" không chỉ là câu chuyện về tiền bạc, mà còn là bài học đắt giá về trách nhiệm và đạo đức trong quản lý công./.