Thanh tra Việt Nam - Tin tức cập nhật trong ngày

Tuy nhiên, có không ít người đặt ngược vấn đề rằng: Tại sao cơ quan hành chính nhà nước lại có quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật? Câu hỏi tuy đơn giản nhưng nó giải mã được vai trò, thẩm quyền của cơ quan hành chính nhà nước trong Bộ máy nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa hiện nay:

1. Việc cơ quan hành chính nhà nước được quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật bắt nguồn từ một triết lý rất sâu sắc rằng quyền lực nhà nước được bắt nguồn từ số đông nhân dân, mà nhân dân chính là gốc của quyền lực đó chứ không phải là cành, hay ngọn của quyền lực nhà nước. Đứng đầu hệ thống cơ quan hành chính nhà nước là Chính phủ thì Chính phủ luôn được coi là cơ quan hành pháp cao nhất, là cơ quan có thẩm quyền chung thực hiện hoạt động quản lý và điều hành bao trùm toàn bộ những vấn đề thuộc về đời sống kinh tế - xã hội của một đất nước.

Dưới địa phương thì hệ thống cơ quan hành chính nhà nước được hình thành theo đơn vị hành chính lãnh thổ, quản lý những vấn đề thuộc về đời sống kinh tế - xã hội theo đơn vị hành chính được phân câp.

Như vậy, cơ quan hành chính nhà nước là một hệ thống cơ quan không thể thiếu của ba nhánh quyền lực lập pháp – hành pháp và tư pháp. Hệ thống cơ quan hành chính nhà nước đó luôn luôn tồn tại ở tất cả mọi quốc gia không phân biệt thể  chế chính trị, không phân biệt quốc gia đó thuộc chính thể nào. Tuy nhiên, tuỳ thuộc vào từng thể chế chính trị, quan niệm về cơ cấu tổ chức quyền lực nhà nước, truyền thống dân tộc và tương quan giữa các lực lượng trong xã hội mà hình thành nên các thiết chế hệ thống cơ quan hành chính nhà nước khác nhau tương ứng ở từng quốc gia. Tuy nhiên, dù hệ thống cơ quan hành chính được thiết kế như thế nào đi chăng nữa thì các nước đều rất coi trọng công tác xây dựng và ban hành pháp luật để quản lý, điều hành các mặt đời sống kinh tế - xã hội. Chính phủ các nước hằng năm có tới hàng trăm đạo luật được ban hành để kịp thời quản lý những vấn đề phát sinh thường xuyên trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước cần phải xử lý khẩn trương kịp thời.

2. Hành pháp theo quan điểm hiện đại, phải được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất là tổ chức thi hành luật; thứ hai là chủ động khởi thảo, hoạch định chính sách đối nội, đối ngoại và tổ chức thực thi các chính sách đó. Do đó, hệ thống cơ quan hành pháp nhà nước ngày càng đóng vai trò quan trọng trong công tác xây dựng pháp luật của quốc gia, điều này không chỉ thể hiện rõ ở số lượng lớn các dự án luật do Chính phủ trực tiếp soạn thảo và trình Quốc hội thông qua, mà còn thể hiện ở những định hướng chính sách quốc gia mà Chính phủ đưa ra thông qua những sáng kiến lập pháp cho Quốc hội hoặc những vấn đề Chính phủ trực tiếp quyết định và đem thi hành. Từ đó cho thấy mối quan hệ chặt chẽ giữa quyền lập pháp và hành pháp thể hiện tập trung trong công tác lập pháp giữa Quốc hội và Chính phủ.

Ngày nay, vai trò của Chính phủ và các cơ quan hành chính nhà nước ở Trung ương và địa phương được mở rộng và đánh giá đúng vị trí. Chính phủ hiện nay điều hành quốc gia với những mục tiêu của quốc gia phác thảo chương trình hành động của quốc gia. Chính phủ là chủ thể thực hiện chính sách đồng thời cũng là chủ thể tìm kiếm chính sách cho quốc gia.

Chính phủ, nhiệm vụ quan trọng là phải có trách nhiệm hoạch định ra chính sách cho quốc gia, đây là một trong những chức năng quan trọng gắn liền với sự tồn tại và tiêu vong của Chính phủ. Nhu cầu cần có luật và nhu cầu ban hành luật để thực hiện chức năng quản lý và điều hành đã tạo nên động lực tự nhiên của hành pháp trong hoạt động lập pháp là vấn đề không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của bất kỳ cá nhân hay tổ chức. Tầm quan trọng của chính sách nằm ở chỗ, chính sách liên quan đến phân bổ ngân sách, phát động tất cả các nguồn lực, và vật lực của quốc gia, mà không phải là lập pháp. Việc thực thi luật pháp cũng chưa hẳn liên quan đến việc chi ngân sách của nhà nước, vì nhiều văn bản luật chưa hẳn thực thi từ phía nhà nước. Đất nước phát triển trước hết bằng chính sách, chưa chắc đã bằng luật pháp. Nhiệm vụ gì xuất hiện chưa được luật pháp phân định thuộc quyền lực nào, mà nhà nước cần phải đảm nhiệm, thì không ai khác ngoài cơ quan hành pháp phải đứng ra gánh chịu. Thậm chí những nhiệm vụ, quyền hạn được hiến pháp ghi nhận rõ ràng là của lập pháp hoặc tư pháp, thì muốn cho hai cành quyền lực này thực thi tốt vẫn phải có sự trợ tá của hành pháp. Chính phủ trong nhà nước pháp quyền là thiết kế trung tâm của bộ máy nhà nước, là cơ quan có nhiệm vụ thiết kế chính sách và tổ chức thực thi chính sách được thông qua. Chính phủ sẽ được ban hành văn bản quy phạm pháp luật. Để các quyết định chính trị này đạt được hiệu quả điều chỉnh cao nhất, thì trong quá trình ban hành văn bàn quy phạm pháp luật chính phủ có trong tay vô số thông tin khác nhau do năm được trong quá trình quàn lý nhà nước của mình. Do đó, có thể thất rằng một nền dân chủ thời hiện đại, thể hiện qua hành pháp. Mối liên hệ giữa cơ quan đó và quần chúng mới đại diện thực sự cho nguyên tăc dân chủ.

3. Hiến pháp năm 1992, quan niệm quyền lực nhà nước bao gồm ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Quyền lực nhà nước thống nhất ở Quốc hội chứ không phải tập trung vào Quốc hội. Quốc hội thống nhất quyền lực nhà nước nhưng không thực hiện toàn bộ mà có sự phân công để các cơ quan nhà nước thực hiện và phối hợp cùng thực hiện. Do vậy, Chính phủ là cơ quan chấp hành của Quốc hội. Chính phủ được thành lập, tổ chức và hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật. Chính phủ và các cơ quan hành chính nhà nước phải có nghĩa vụ tổ chức thi hành luật, đưa luật vào cuộc sống, trực tiếp phục vụ lợi ích của nhân dân, lợi ích của quốc gia, dân tộc. Trong thực tế, Chính phủ đã ban hành những văn bản quy phạm pháp luật để đáp ứng yêu cầu của cuộc sống mà những quan hệ xã hội này lập pháp chưa thể kịp ban hành vì nhiều lý do khác nhau.

Trên thực tế, Chính phủ là cơ quan chấp hành của Quốc hội, ở dưới địa phương thì Ủy ban nhân dân các cấp là những cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương. Chính phủ không chỉ có trách nhiệm điều hành và quản lý nhà nước theo Hiến pháp và pháp luật, mà còn phải hoạch định chính sách quốc gia tạo cơ sở cho sự phát triển nền kinh tế thị trường thông qua hoạt động trình dự án luật trước Quốc hội. Quyền của Chính phủ và hệ thống cơ quan hành chính nhà nước được quyền ban hành luật là một tất yếu khách quan, vì thực tế chính những cơ quan này là tác giả của văn bản luật, là nơi ban hành chủ yếu các văn bản pháp quy điều chỉnh các hoạt động xã hội.

4. Khi trao cho cơ quan hành chính nhà nước quyền ban hành luật thì sẽ tạo cho cơ quan này quản lý tập trung, thống nhất, thông suốt, có hiệu lực, hiệu quả trong hoạt động quản lý, điều hành đối với mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội của đất nước. Nhà nước pháp quyền phải là nhà nước hợp pháp, và tuân thủ pháp luật, thì Chính phủ và cơ quan hành chính nhà nước khác cũng vậy. Cơ quan hành chính nhà nước được quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật bởi vì một lý do nữa là cành hành pháp là trung tâm của bộ máy chính quyền- là cành quyền lực hàng ngày hàng giờ điều tiết xã hội. Do đó, cành hành pháp ở vị trí tất yếu để nhận biết các quy tắc tự nhiên trong xã hội. Sâu sát với đời sống, các công chức của cành hành pháp là người hiểu rõ nhất nhân dân đang muốn gì và cần sinh hoạt theo quy tắc nào. Do đó, tìm ra quy tắc sát hợp với tự nhiên, hợp với dân nguyện, mưu lợi hạnh phúc cho nhân dân là trách nhiệm của hành pháp. Do đó, cành hành pháp có trách nhiệm tìm ra chính sách thích hợp, việc làm luật bắt đầu từ việc nhận biết và phân tích chính sách.

5. Bên cạnh việc là chủ thể chủ yếu cho việc trình, đề xuất các dự án luật, Chính phủ- hành pháp còn là cơ quan ban hành nhiều văn bản chứa đựng quy phạm pháp luật nhất (quyền lập quy). Ban hành văn bản pháp quy (lập quy) là một trong những nhiệm vụ căn bản nhất của quyền hành pháp, mà đứng đầu là Chính phủ- cơ quan hành chính cao nhất của mỗi quốc gia. Hay nói một cách khác quyền hành chính cao nhất là quyền ban hành các văn bản pháp quy. Đó là sự khác nhau giữa hành chính nhà nước cao nhất với các hành chính nhà nước khác không phải là cao nhất. Còn cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương thì được quyền ban hành văn bản quy phạm khi thẩm quyền lập quy còn được pháp luật quy định cho Uỷ ban nhân dân. Về nguyên tắc, văn bản lập quy của Uỷ ban nhân dân bảo đảm sự điều chỉnh những quan hệ mang đặc điểm địa phương và theo phân cấp thẩm quyền lập quy. Về phạm vi, đối tượng, văn bản lập quy của Uỷ ban nhân dân không được mâu thuẫn, chồng chéo với văn bản lập quy của Trung ương, phải trên cơ sở Hiến pháp, luật và nhằm thực hiện Hiến pháp, luật. Về phương thức thực hiện quyền lập quy thông qua chế độ tập thể và chủ yếu trao cho Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh.

6. Việc trao cho cơ quan hành chính nhà nước có được chế độ ban hành văn bản quy phạm pháp luật – chế độ lập pháp ủy quyền có ý nghĩa rất quan trọng nhằm rút ngắn và giải thích rõ các dự án luật của Quốc hội, khiến Quốc hội có thể tập trung vào những vấn đề lớn của quốc gia liên quan đến chính sách và nguyên tắc. Đồng thời, khích lệ tinh thần mềm dẻo cho hành pháp được quy định phù hợp với hoàn cảnh cụ thể, thích hợp với những điều kiện hoàn cảnh địa phương hoặc của những trường hợp cụ thể. Đây cũng được xem là một phương tiện thừa hành chính sách của Quốc hội một cách mau lẹ, hợp thời và thích đáng.

7. Quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật của hệ thông cơ quan hành chính nhà nước chính là công cụ để cụ thể hóa văn bản pháp luật có giá trị pháp lý cao hơn của Quốc hội và Ủy ban thường vụ Quốc hội. Ấn định những quy tắc xử sự chung trong quản lý nhà nước mà nhà nước cho phép. Quy định những nhiệm vụ cụ thể, quyền hạn, thẩm quyền và trách nhiệm của các bên tham gia quan hệ quản lý nhà nước. Xác định những mối quan hệ chủ yếu giữa các bộ phận của hệ thống hành chính nhà nước và mối quan hệ giữa cơ quan hành chính nhà nước với công dân và tổ chức. Đồng thời qua đây sẽ thực hiện chức năng bảo vệ pháp luật, đặt ra những bảo đảm pháp lý cho trật tự quản lý nhà nước./.

Ths.NCS. Trần Văn Duy

Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam