Thanh tra Việt Nam - Tin tức cập nhật trong ngày

Thời gian vừa qua, về cơ bản hoạt động này đã phát huy được vai trò của mình. Tuy nhiên, qua thực tiễn xét xử các vụ án hình sự, hoạt động giám định pháp y (pháp y tâm thần), cách thức áp dụng cũng như hiệu quả của việc trưng cầu, sử dụng kết quả của các hoạt động bổ trợ này trong tố tụng hình sự còn bộc lộ những hạn chế, bất cập từ nhiều bên liên quan, ít nhiều gây ảnh hưởng đến chất lượng của công tác xét xử.

Thứ nhất, về căn cứ, thẩm quyền và thời điểm trưng cầu giám định. Theo quy định tại Điều 155 Bộ luật tố tụng hình sự: Khi có những vẫn đề cần được xác định tại khoản 3 của điều này như: Nguyên nhân chết người, tính chất thương tích, mức độ tổn hại sức khỏe hoặc khả năng lao động; tình trạng tâm thần của bị can, bị cáo, người làm chứng, người bị hại, tuổi của bị can, bị cáo, người bị hại….hoặc khi xét thấy cần thiết thì cơ quan tiến hành tố tụng ra quyết định trưng cầu giám định. Theo tinh thần của điều luật trên thì Tòa án chỉ có thể ra quyết định trưng cầu giám định về tình trạng tâm thần của bị can, bị cáo và chỉ trưng cầu khi ở giai đoạn chuẩn bị xét xử họ mới có biểu hiện tâm thần, nghi ngờ làm ảnh hưởng đến năng lực trách nhiệm hình sự của họ. Trong mọi trường hợp khác, Tòa án phải trả hồ sơ để điều ra bổ sung. Tuy nhiên, thực tế có vụ án, tất cả lời khai của bị can trong giai đoạn điều tra đều thể hiện dấu hiệu tình trạng tâm thần của người khai báo không bình thường với những nội dung mang tính chất hoang tưởng. Đáng lẽ trong giai đoạn điều tra khi có nghi ngờ về tình trạng tâm thần của bị can làm ảnh hưởng đến năng lực trách nhiệm hình sự của họ thì Cơ quan điều tra hoặc Viện kiểm sát bắt buộc phải tiến hành trưng cầu giám định theo quy định tại Khoản 3 Điều 155 BLTTHS nhưng thay vì thực hiện các thủ tục trưng cầu giám định thì cơ quan điều tra mới chỉ có một biên bản xác minh về quá trình hoạt động của bị can tại địa phương qua cung cấp của Trưởng thôn và một biên bản ghi lời khai của vợ bị can về biểu hiện tâm thần của bị can là không đầy đủ và không đúng theo quy định của pháp luật.

Trên thực tế, có một số vụ án, cơ quan tiến hành tố tụng trưng cầu Giám định viên chưa được tái nhiệm nhưng cũng không phải là người giám định tư pháp theo vụ việc để tiến hành giám định. Sai phạm này bắt nguồn từ việc thiếu sự phối hợp giữa cơ quan quản lý  nhà nước và giám định với các cơ quan tiến hành tố tụng vì theo quy định Luật giám định tư pháp thì Bộ tư pháp lập và công bố danh sách giám định viên tư pháp và người giám định tư pháp theo vụ việc, tuy nhiên thẩm quyền bổ nhiệm giám định viên tư pháp thuộc Bộ trưởng, Thủ trưởng cơ quan ngang Bộ và Chủ tịch ủy ban nhân dân tỉnh thành phố trực thuộc trung ương. Sau khi bổ nhiệm, danh sách các giám định viên không được công bố kịp thời và gửi tới các cơ quan tiến hành tố tụng. Mặt khác pháp luật chưa quy định cụ thể hình thức công bố danh sách giám định viên tư pháp và người giám định tư pháp theo vụ việc nên Bộ Tư pháp có khi công bố trên website, có khi công bố dưới hình thức văn bản (không phải Công báo của Chính phủ) nên xảy ra tình trạng người không phải giám định viên, cũng không phải người giám định tư pháp theo vụ việc vẫn tiến hành giám định và đưa ra kết luận giám định.

Thứ hai, về tổ chức giám định được trưng cầu. Theo quy định của Luật Giám định tư pháp (có hiệu lực từ ngày 01/01/2013) và Nghị định số 85/2013/NĐ-CP ngày 29/7/2013 của Chính phủ quy định chi tiết và biện pháp thi hành Luật Giám định tư pháp thì Phòng Kỹ thuật hình sự thuộc Công an cấp tỉnh chỉ có chức năng giám định pháp y tử thi (xác định nguyên nhân chết). Tuy nhiên, cá biệt vẫn có trường hợp cơ quan tiến hành tố tụng trưng cầu tổ chức này giám định xác định tính chất thương tích là chưa đúng quy định của pháp luật.

Thứ ba, về hình thức của bản kết luận giám định. Bản kết luận giám định chỉ có giá trị chứng minh như chứng cứ trong tố tụng hình sự nếu tuân thủ đúng hình thức luật định. Theo quy định của Luật Giám định tư pháp (trước đây là Pháp lệnh Giám định tư pháp) đối với trường hợp giám định lần đầu, giám định bổ sung và giám định lại chỉ có hai hình thức giám định là “giám định cá nhân” và “giám định tập thể” (các Điều 28, 29 Luật Giám định tư pháp; các Điều 31, 32, 33 Pháp lệnh Giám định tư pháp). “Hội đồng giám định” chỉ được thành lập do Bộ trưởng hoặc Thủ trưởng cơ quan ngang bộ để thực hiện việc “giám định lại lần thứ hai” trong trường hợp có mâu thuẫn giữa kết luận giám định lần đầu và kết luận giám định lại về cùng một nội dung giám định (Điều 30 Luật Giám định tư pháp; Khoản 2 Điều 33 Pháp lệnh Giám định tư pháp) . Tuy nhiên, thực tế vẫn có bản bản kết luận giám định pháp y tâm thần lần đầu nhưng lại do “Hội đồng giám định pháp y” của Trung tâm giám định pháp y tâm thần cấp tỉnh thực hiện là không đúng với quy định, không đảm bảo về mặt hình thức, do đó không được coi là nguồn chứng cứ hợp pháp, không có giá trị chứng minh trong tố tụng hình sự.

Một thực trạng gây tranh cãi về giá trị pháp lý của nguồn chứng cứ này là trong một số trường hợp, Tổ chức giám định dùng công văn thay cho Kết luận giám định để trả lời cơ quan tiến hành tố tụng về nội dung trưng cầu mặc dù luật đã quy định chi tiết về hình thức và nội dung kết luận giám định

Ngoài ra, trong một số vụ án, khi cơ quan tiến hành tố tụng trưng cầu một tổ chức nhưng kết luận giám định lại do một tổ chức khác ban hành kết luận giám định, mặc dù các tổ chức này có quan hệ trực thuộc

Thứ tư, về nội dung kết luận giám định.Về nguyên tắc, cơ quan tiến hành tố tụng cần tôn trọng kết luận chuyên môn của tổ chức giám định được trưng cầu. Tuy nhiên, khi có những vấn đề chưa rõ, thiếu căn cứ hoặc còn mâu thuẫn trong kết luận giám định thì luật cho phép cơ quan trưng cầu giám định có thể yêu cầu người giám định giải thích hoặc trưng cầu giám định bổ sung, giám định lại nếu thấy cần thiết. Vì vậy, khi xem xét, đánh giá các kết luận giám định pháp y (pháp y tâm thần) cơ quan, người tiến hành tố tụng cần hết sức thận trọng, khách quan, toàn diện, nhìn nhận vấn đề một cách logíc và khoa học. Chất lượng kết luận giám định trong một số vụ án hình sự gần đây chưa thật sự đảm bảo, như một số trường hợp sau:

- Trong vụ án cố ý gây thương tích, theo lời khai của người làm chứng, người bị hại bị một đối tượng cầm kiếm chém và một số đối tượng khác cầm gạch đập vào đầu gây thương tích. Bản kết luận giám định pháp y chỉ kết luận thương tích của người bị hại có đặc điểm do vật sắc gây nên và vì vậy vô hình chung đã loại bỏ khả năng có một số đối tượng đã dùng gạch đập người bị hại gây thương tích như lời khai của những người làm chứng. Tuy nhiên, trong Bản kết luận giám định trên cũng thể hiện: Khi khám thương tích, vì nạn nhân đang được băng kín nên “không kiểm tra được vết thương cũng như vết phẫu thuật”, chỉ khám bên ngoài. Như vậy việc xác định thương tích của người bị hại chỉ do vật sắc gây nên là thiếu căn cứ, chưa đầy đủ, dẫn đến việc đánh giá vụ án thiếu sự toàn diện.

- Một bị can bị nghi là có biểu hiện tâm thần, được trưng cầu giám định tại hai thời điểm khác nhau (tương ứng với hai lần phạm tội cố ý gây thương tích với tính chất, mức độ tương tự). Hai bản kết luận giám định do cùng một tổ chức giám định ban hành, đều kết luận bị can này mắc bệnh tâm thần loại bệnh “Rối loạn nhân cách thực tổn” có cùng mã số theo bảng phân loại bệnh quốc tế (các biểu hiện lâm sàng qua theo dõi của cả hai lần giám định đều tương tự như nhau). Tuy nhiên, bản kết luận giám định  trước kết luận “ Khi gây án bệnh nhân không mất ý thức” còn bản kết luận giám định sau lại kết luận: “Khi thực hiện hành vi phạm tội bệnh nhân hạn chế khả năng nhận thức và khả năng điều khiển hành vi”.

Thứ năm, về quy chuẩn giám định pháp y. Hiện nay, văn bản pháp quy duy nhất được các tổ chức giám định pháp y áp dụng để xác định tính chất thương tích, mức độ tổn hại sức khỏe hoặc khả năng lao động (tỷ lệ thương tật, mất sức lao động) trong tố tụng hình sự là Thông tư liên tịch số 12 – TTLB ngày 26/7/1995 của liên bộ Y tế - Lao động – Thương binh và Xã hội quy định về tiêu chuẩn thương tật và tiêu chuẩn bệnh tật mới. So với đòi hỏi thực tiễn, Thông tư này đã bộc lộ nhiều điểm bất cập chưa được chỉnh lý, bổ sung kịp thời. Ví dụ như: Đối tượng áp dụng theo bảng quy định tiêu chuẩn thương tật ban hành kèm theo thông tư dùng để giám định lần đầu và giám định lại là cho: Thương binh, người được hưởng chính sách như thương binh, người có công với cách mạng, người lao động bị thương do tai nạn lao động và người lao động khác nói chung trong xã hội nhưng bị thương, bị tai nạn trong khi thực thi nhiệm vụ…Đối chiếu với quy định này, phần lớn các trường hợp được trưng cầu giám định pháp y để xác định tỷ lệ thương tật trong tố tụng hình sự hiện nay không thuộc diện điều chỉnh của Thông tư trên.

Từ những vấn đề trên, xuất phát từ yêu cầu thực tiễn, các cơ quan tiến hành tố tụng và tổ chức giám định pháp cần sớm xây dựng quy chế phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và tổ chức giám định để áp dụng pháp luật thống nhất trong việc xác định căn cứ, thẩm quyền và thời điểm trưng cầu giám định pháp y trong tố tụng hình sự. Thống nhất về mặt bằng đánh giá, xác định kết quả giám định, chuẩn hóa các căn cứ kết luận giám định, hạn chế đến mức thấp nhất sự mâu thuẫn giữa kết luận giám định của các tổ chức giám định, các lần giám định về cùng một vấn đề cần giám định. Đồng thời, thường xuyên tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm, sơ, tổng kết về hoạt động giám định pháp y trong tố tụng hình sự để kịp thời đánh giá, rút kinh nghiệm, phát huy hiệu quả đồng thời khắc phục những hạn chế, bất cập của công tác này. Kiến nghị với các cơ quan Trung ương, kịp thời chỉnh lý, sửa đổi, bổ sung, xây dựng mới những văn bản quy chuẩn về giám định pháp y, đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn và yêu cầu cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay./.

Nguyễn Song Hải

TAND huyện Kiến Thụy, Hải Phòng