VEC là một doanh nghiệp nhà nước thuộc Ủy ban quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp với ngành nghề kinh doanh chính là đầu tư xây dựng, quản lý, bảo trì và tổ chức thu phí các tuyến đường cao tốc quốc gia. Chính thức ra mắt hoạt động từ ngày 12-4-2004 với vốn điều lệ 1.000 tỉ đồng (được điều chỉnh đến năm 2019 là 72.602 tỉ đồng). Tại Quyết định 326/QĐ-TTg ngày 1-3-2016, Thủ tướng Chính phủ ký phê duyệt mạng lưới đường cao tốc quốc gia đến năm 2020 và sau năm 2020, VEC được xác định là đơn vị nòng cốt, chủ lực trong việc xây dựng và phát triển đường cao tốc ở Việt Nam. Chính phủ có cơ chế áp dụng thí điểm cho các dự án của VEC và đây là một cơ chế đặc thù hết sức linh hoạt, không giống bất kỳ ban quản lý dự án nào của Bộ GTVT.

VEC được coi là tiên phong "khai phá" mô hình mới trong lĩnh vực xây dựng giao thông khi vừa là chủ đầu tư vừa trực tiếp triển khai thực hiện các dự án đường cao tốc, cụ thể trong đó có 5 tuyến đường cao tốc gồm: Cầu Giẽ - Ninh Bình; Nội Bài - Lào Cai, TP. HCM - Long Thành - Dầu Giây, Đà Nẵng - Quảng Ngãi và Bến Lức - Long Thành. Năm dự án này tổng cộng dài khoảng 550 km, tổng mức đầu tư 125.572 tỉ đồng (trong đó, ngân sách đầu tư trực tiếp 71.555 tỉ đồng, tương đương 57%, VEC tự huy động 54.000 tỉ đồng). Tuy nhiên, trong 5 dự án đầu tư nói trên thì dự án đường cao tốc Cầu Giẽ - Ninh Bình được đầu tư từ nguồn vốn Ngân sách Nhà nước và nguồn vốn do VEC tự huy động. Còn các dự án còn lại đều được đầu tư bằng nguồn vốn vay từ các tổ chức quốc tế như ADB, WB và JICA và vốn đối ứng của Chính phủ. Đến nay 4/5 dự án đã hoàn thành bước đầu tư xây dựng và chuyển sang giai đoạn vận hành khai thác (trừ Dự án cao tốc Bến Lức - Long Thành).
Tiền thu phí từ các dự án đang được VEC sử dụng để trả nợ các khoản vay và trích một phần để thanh toán cho các hợp đồng về bảo dưỡng thường xuyên, quản lý vận hành, kiểm soát tải trọng xe, tổ chức thu phí và sửa chữa công trình theo phương án tài chính của dự án.

Hiện nay trong 5 dự án nêu trên mới chỉ có tuyến cao tốc Cầu Giẽ - Ninh Bình đã được đầu tư, vận hành hệ thống thu phí ETC (15/40 làn) từ ngày 10/6/2020, các tuyến cao tốc khác vẫn triển khai thu phí theo hình thức một dừng.

Trên cơ sở số lượng các làn, lưu lượng xe qua các trạm thu phí và năng lực khai thác của hệ thống thu phí không dừng so với hệ thống thu phí một dừng, theo VEC tính toán trước mắt phần kỳ 140 làn thu phí không dừng sẽ đảm bảo các cao tốc thu phí theo hình thức điện tử không dừng đồng bộ, đáp ứng yêu cầu.

VEC loay hoay trong bài toán lắp đặt, vận hành thu phí không dừng. Ảnh: PVBT

Xử lý trách nhiệm của cá nhân, tập thể có liên quan nếu tiếp tục để chậm tiến độ

Trên cơ sở chủ trương được Thủ tướng Chính phủ chấp thuận, ý kiến của Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp và Bộ GTVT, VEC đã tổ chức triển khai việc thuê nhà cung cấp dịch vụ thu phí cho các tuyến cao tốc do VEC quản lý bằng nguồn chi phí tổ chức thu phí trong phương án tài chính của dự án.

Đến thời điểm này, VEC đã chuẩn bị các thủ tục về lập kế hoạch thuê, yêu cầu kỹ thuật, hồ sơ mời thầu để chuẩn bị tổ chức lựa chọn nhà cung cấp dịch vụ thu phí. Tuy nhiên, do tính chất đặc thù của hình thức thuê dịch vụ thu phí điện tử không dừng tại các dự án cao tốc do VEC quản lý dẫn đến trong quá trình tổ chức thực hiện còn có ý kiến khác nhau trong việc áp dụng các quy định pháp luật.

Cụ thể, trường hợp coi hệ thống thu phí điện tử không dừng là một dự án mới, VEC phải triển khai các thủ tục lập dự án thuê dịch vụ thu phí điện tử không dừng áp dụng theo quy định Nghị định 73/2019/NĐ-CP sẽ mất nhiều thời gian, không thể hoàn hoàn thành trong năm 2022 do thẩm quyền thuộc Thủ tướng Chính phủ (dự án thuộc quy mô nhóm A), phải thực hiện rất nhiều thủ tục từ phê duyệt chủ trương, phê duyệt dự án, phê duyệt thiết kế sau đó mới tổ chức lựa chọn nhà cung cấp dịch vụ (phương án 1).

Trường hợp coi việc triển khai thu phí không dừng chỉ là hình thức thu phí mới thay thế hình thức thu phí một dừng đang triển khai, VEC sẽ vận dụng trình tự thủ tục thuê nhà cung cấp dịch vụ như đối với hoạt động thuê dịch vụ công nghệ thông tin sử dụng chi phí chi thường xuyên nguồn vốn Ngân sách Nhà nước 4 (phương án 2); triển khai theo phương án này, thẩm quyền do VEC quyết định và đẩy nhanh tiến độ do chỉ cần phê duyệt kế hoạch thuê dịch vụ để tổ chức lựa chọn ngay nhà cung cấp dịch vụ.

Để đẩy nhanh tiến độ theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, phát huy hiệu quả đầu tư, cũng như sớm lắp đặt, vận hành hệ thống đáp ứng nhu cầu xã hội, VEC đã tổ chức triển khai thực hiện theo phương án 2 để tổ chức thực hiện.

Văn phòng Chính phủ mới đây cũng đã có công văn gửi Bộ GTVT, Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp, Tổng công ty Đầu tư phát triển đường cao tốc Việt Nam - VEC truyền đạt ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ Lê Văn Thành về việc triển khai thu phí điện tử không dừng tại các dự án đường cao tốc do VEC quản lý. Theo đó yêu cầu các cơ quan này và VEC quyết liệt đẩy nhanh tiến độ triển khai hệ thống thu phí điện tử không dừng tại các dự án đường cao tốc do VEC quản lý, hoàn thành đúng tiến độ theo chỉ đạo của Chính phủ, Quốc hội. Các bên liên quan phải có biện pháp xử lý trách nhiệm của cá nhân, tập thể có liên quan nếu để chậm tiến độ nêu trên; báo cáo Thủ tướng Chính phủ kết quả thực hiện trước ngày 30/6/2022.