Đấu thầu, những bất cập trong thực tiễn và sự linh hoạt của khu vực tư nhân

Trong nhiều năm qua, cơ chế đấu thầu đã được áp dụng rộng rãi nhằm minh bạch hóa việc sử dụng nguồn lực công, đảm bảo cạnh tranh bình đẳng giữa các đơn vị tham gia. Tuy nhiên, như Thủ tướng Phạm Minh Chính nhận định tại phiên thảo luận tổ của Quốc hội về dự Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp ngày 23/11, cơ chế này đang bộc lộ những bất cập nghiêm trọng. “Cái gì cũng đấu thầu cả, nhưng cuối cùng lại quân xanh, quân đỏ, cứ kỷ luật liên tục,” Thủ tướng nhấn mạnh, cho thấy vấn nạn lạm dụng và biến tướng trong hoạt động đấu thầu.

Thực tế, các sai phạm trong đấu thầu không phải là chuyện mới. Nhiều cuộc thanh tra trong những năm gần đây đã làm rõ các hành vi như thông thầu, gian lận hồ sơ hoặc chia nhỏ gói thầu để né tránh đấu thầu rộng rãi. Hệ quả là không chỉ làm gia tăng chi phí đầu tư mà còn khiến chất lượng công trình không đảm bảo, ảnh hưởng tiêu cực đến uy tín của cơ quan nhà nước. Một ví dụ điển hình là các dự án hạ tầng giao thông trọng điểm kéo dài tiến độ, đội vốn đầu tư nhưng lại xuống cấp nhanh chóng ngay sau khi đưa vào sử dụng.

Đáng chú ý hơn, trong bối cảnh nguồn vốn nhà nước ngày càng hạn hẹp, việc lạm dụng cơ chế đấu thầu còn làm tăng nguy cơ lãng phí và thất thoát tài sản công. Hệ thống pháp luật về đấu thầu, dù đã được sửa đổi, vẫn còn khoảng trống dẫn đến tình trạng “bảo thủ quy trình”, nơi các nhà quản lý lựa chọn tuân thủ nghiêm ngặt quy định trên giấy nhưng lại bỏ qua các yếu tố thực tiễn quan trọng. Điều này tạo ra một nghịch lý: càng nhiều quy định, càng phát sinh nhiều sai phạm.

Trong phát biểu của mình, Thủ tướng đã đưa ra một so sánh đáng suy ngẫm: khu vực tư nhân không bị ràng buộc bởi các quy định cứng nhắc về đấu thầu, nhưng lại hoạt động hiệu quả hơn nhờ sự linh hoạt trong quản lý. Doanh nghiệp tư nhân thường lựa chọn đối tác dựa trên uy tín và năng lực thực tế, đồng thời tối ưu hóa quy trình thông qua việc trao quyền trực tiếp cho những cá nhân hoặc tổ chức có khả năng hoàn thành nhiệm vụ tốt nhất. Điều này không chỉ tiết kiệm thời gian mà còn đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn.

Ngược lại, khu vực công thường lúng túng trước các thủ tục hành chính phức tạp. Một dự án công có thể mất đến cả năm để hoàn tất các bước đấu thầu, từ lập kế hoạch, phê duyệt hồ sơ đến tổ chức lựa chọn nhà thầu. Trong quá trình này, không ít trường hợp xảy ra tình trạng “nghẽn quy trình” do sự phối hợp thiếu hiệu quả giữa các cơ quan liên quan, khiến dự án bị chậm tiến độ, đội vốn hoặc mất cơ hội khai thác.

Sự khác biệt giữa khu vực công và tư nhân chính là bài học quan trọng để nhìn nhận lại vai trò của đấu thầu trong quản lý nhà nước. Nếu chỉ tập trung vào quy trình mà không xét đến kết quả thực tế, cơ chế đấu thầu dễ trở thành rào cản thay vì động lực thúc đẩy phát triển.

Cần nhận diện các bất cập trong hiện tại. Ảnh minh họa: ITN

Đổi mới tư duy về đấu thầu: Cần làm gì?

Như Thủ tướng Phạm Minh Chính đã nhấn mạnh, tình hình thay đổi thì biện pháp, quy trình, quy luật phải thay đổi. Đổi mới tư duy về đấu thầu cần bắt đầu từ việc nhận diện các bất cập trong hiện tại và đưa ra các giải pháp phù hợp với bối cảnh phát triển của nền kinh tế.

Thứ nhất, cần phân loại rõ ràng các dự án để áp dụng các hình thức đấu thầu linh hoạt hơn. Với những dự án nhỏ lẻ hoặc mang tính cấp bách, nên cho phép áp dụng chỉ định thầu hoặc các phương thức rút gọn, miễn là đảm bảo cơ chế giám sát hiệu quả. Sự cứng nhắc trong việc bắt buộc đấu thầu rộng rãi cho mọi dự án không chỉ gây lãng phí thời gian mà còn làm tăng nguy cơ tiêu cực do quy trình kéo dài.

Thứ hai, cần thay đổi tư duy trong việc đánh giá nhà thầu. Tiêu chí “giá thấp nhất” nên được thay thế bằng một hệ thống đánh giá toàn diện, bao gồm các yếu tố về kinh nghiệm, năng lực thực tế, chất lượng sản phẩm và khả năng thực hiện đúng tiến độ. Việc lựa chọn nhà thầu cần tập trung vào hiệu quả cuối cùng thay vì chỉ đảm bảo tuân thủ quy định hình thức.

Thứ ba, việc ứng dụng công nghệ vào quản lý đấu thầu cần được thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa. Một hệ thống đấu thầu thông minh có thể giúp phát hiện sớm các dấu hiệu gian lận, tăng tính minh bạch và giảm thiểu sự can thiệp của con người.

Cuối cùng, không thể thiếu cơ chế giám sát và chế tài nghiêm minh. Việc giám sát không chỉ dừng lại ở khâu lựa chọn nhà thầu, mà cần kéo dài đến toàn bộ quá trình thực hiện dự án. Các hành vi gian lận, thông thầu cần được xử lý nghiêm khắc, không chỉ để răn đe mà còn tạo niềm tin cho xã hội vào hệ thống pháp luật đấu thầu.

Vai trò của ngành Thanh tra trong cải cách đấu thầu

Những bất cập trong đấu thầu hiện nay đặt ra thách thức lớn đối với ngành Thanh tra, đòi hỏi cơ quan này phải đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát, kiến nghị và tham mưu chính sách. Ngành Thanh tra cần tập trung vào các cuộc thanh tra chuyên đề để làm rõ những sai phạm điển hình, từ đó đề xuất các giải pháp cải cách dựa trên thực tiễn.

Bên cạnh đó, ngành Thanh tra cần phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý nhà nước để xây dựng một hệ thống giám sát hiện đại hơn, sử dụng công nghệ số nhằm tăng cường tính minh bạch và hiệu quả. Vai trò tham mưu của ngành Thanh tra trong việc sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật về đấu thầu cũng là yếu tố then chốt để khắc phục các lỗ hổng hiện tại và thúc đẩy cải cách lâu dài.

Đổi mới tư duy quản lý đấu thầu là yêu cầu cấp thiết không chỉ để nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhà nước mà còn để đảm bảo tính minh bạch, cạnh tranh và công bằng trong quản lý tài sản công. Những bài học từ thực tiễn và sự linh hoạt của khu vực tư nhân là cơ sở quan trọng để xây dựng một cơ chế đấu thầu mới, phù hợp hơn với nhu cầu phát triển của đất nước.

Ngành Thanh tra, với vai trò giám sát và kiến nghị chính sách, sẽ tiếp tục là lực lượng tiên phong trong việc bảo vệ tài sản công, đồng thời thúc đẩy các cải cách cần thiết để hệ thống đấu thầu trở thành động lực cho sự phát triển bền vững. Đổi mới không chỉ là nhiệm vụ, mà còn là cơ hội để ngành Thanh tra khẳng định vai trò và trách nhiệm của mình trong công cuộc xây dựng một nền kinh tế minh bạch và hiệu quả./.