Phân cấp quản lý: Thành công và thách thức

Phân cấp quản lý là một trong những thành tựu lớn của Ukraine, giúp xây dựng hệ thống chính quyền tự quản địa phương (LSG) với quyền tự chủ tương đối. Hiện có 1.470 hromada (đơn vị hành chính cấp xã/phường/thị trấn), mỗi đơn vị có thị trưởng và hội đồng được bầu trực tiếp, đảm bảo tính độc lập với chính quyền cấp quận (rayon), khu vực (oblast) và trung ương.

Dù bị ảnh hưởng bởi thiết quân luật do chiến tranh, LSG vẫn duy trì quyền tự chủ trong phát triển kinh tế - xã hội và cung cấp dịch vụ công. Đây là yếu tố then chốt, bởi phần lớn hoạt động tái thiết sau chiến tranh - đặc biệt trong lĩnh vực nhà ở, năng lượng và an sinh xã hội - sẽ diễn ra tại các cộng đồng địa phương. Đảm bảo quá trình tái thiết minh bạch, hiệu quả và không tham nhũng trở thành nhiệm vụ cấp bách đối với LSG.

Báo cáo U4 tháng 11/2024 của chuyên gia Oleksandra Keudel ghi nhận hàng loạt sáng kiến chống tham nhũng đang được triển khai tại cấp địa phương. Dựa trên các cuộc phỏng vấn với chuyên gia quản trị, nhà hoạt động chống tham nhũng và đại diện hromada, báo cáo phân tích cách LSG có thể tiếp tục nâng cao năng lực chống tham nhũng ngay cả trong thời chiến, nhằm bảo vệ những thành quả dân chủ từ cải cách phân quyền.

Mặc dù chưa được đánh giá đầy đủ, nhiều hromada đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc chống tham nhũng kể từ Cách mạng Nhân phẩm 2013–2014. Báo cáo U4 cũng chỉ ra một loạt công cụ mà LSG có thể tận dụng, bao gồm: bổ nhiệm viên chức phụ trách chống tham nhũng, áp dụng các biện pháp quản lý rủi ro nhằm tăng cường minh bạch, khai thác dữ liệu mở và sử dụng các nền tảng quản trị điện tử. Những công cụ này tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững và hiệu quả của chính quyền địa phương Ukraine.

Các đối tác quốc tế và chính quyền quốc gia và khu vực nên nhận ra rằng việc đầu tư thêm vào công tác chống tham nhũng ở cấp địa phương tại Ukraine không phải là chi phí mà là khoản đầu tư đáng tin cậy cho tương lai dân chủ của Ukraine. (Ảnh: The U4 Anti-Corruption Resource Centre)

Cân bằng giữa chống tham nhũng và xây dựng nhà nước dân chủ

Dù tập trung hóa đôi khi được xem là biện pháp hiệu quả trong ngắn hạn, Tiến sĩ Keudel cho rằng cách tiếp cận này dựa trên một nền tảng kinh tế sai lầm. Việc dần tập trung hóa quyền quản lý tài nguyên có thể làm suy yếu nền dân chủ của Ukraine một cách không cần thiết. Trước năm 2014, chống tham nhũng từng bị lạm dụng để củng cố quyền lực, và trong bối cảnh chiến tranh hiện nay, tập trung hóa có nguy cơ làm gia tăng xu hướng độc đoán, khiến việc duy trì dân chủ trở nên khó khăn hơn.

Ngoài ra, các dự án tái thiết do các nhà tài trợ thúc đẩy trong quá khứ đã vô tình làm suy yếu trách nhiệm giải trình địa phương bằng cách hạn chế quyền kiểm soát của chính quyền sở tại. Điều này cho thấy, dù tập trung hóa có thể mang lại hiệu quả trước mắt, nó cũng tiềm ẩn những rủi ro đối với quá trình xây dựng nhà nước dân chủ.

Tiến sĩ Keudel nhấn mạnh rằng các nỗ lực chống tham nhũng cần gắn liền với mục tiêu xây dựng một nền dân chủ vững mạnh. Do đó, các đối tác quốc tế cùng chính quyền quốc gia và khu vực nên xem việc đầu tư vào chống tham nhũng ở cấp địa phương không phải là một chi phí, mà là một khoản đầu tư quan trọng cho tương lai dân chủ của Ukraine.

Bốn ưu tiên chiến lược trong hoạt động chống tham nhũng

Báo cáo U4 đề xuất bốn lĩnh vực chiến lược để nâng cao năng lực chống tham nhũng tại Ukraine:

Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý

Các chính sách phục hồi và chống tham nhũng vẫn đang được điều chỉnh theo tình hình chiến sự, gây khó khăn cho LSG trong việc thực thi nhiệm vụ. Các kế hoạch tái thiết như Kế hoạch phục hồi và phát triển bắt buộc cho các vùng lãnh thổ phục hồi và Chương trình phức hợp phục hồi vùng lãnh thổ hromada thường chồng chéo, gây nhầm lẫn. Ngoài ra, sự thiếu nhất quán giữa luật quản lý LSG và luật chống tham nhũng mới nhất cũng ảnh hưởng đến việc giám sát và thực thi chính sách, đặc biệt trong các lĩnh vực như giáo dục và doanh nghiệp công.

Thiết lập kênh liên lạc rõ ràng giữa các bộ, đặc biệt là với Bộ Cộng đồng, Lãnh thổ và Phát triển Cơ sở hạ tầng, có thể giúp làm rõ các quy định này, tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động phục hồi và minh bạch hóa quá trình tái thiết.

Thúc đẩy minh bạch và giám sát độc lập

Để thu hút nguồn lực tài chính từ bên ngoài, chính quyền địa phương (LSG) cần áp dụng các biện pháp chống tham nhũng nhằm chứng minh sự đáng tin cậy trước các đối tác như nhà tài trợ và nhà đầu tư. Trước nhu cầu viện trợ nhân đạo ngày càng tăng và lo ngại về tình trạng lạm dụng, nhiều thành phố tại Ukraine đã chủ động công khai thông tin viện trợ trên trang web và mạng xã hội để nâng cao tính minh bạch. Một số địa phương sử dụng Prozorro (cổng thông tin mua sắm trực tuyến) hoặc phát triển hệ thống riêng để công bố dữ liệu dưới định dạng có thể đọc được bằng máy.

Minh bạch cần tiếp tục là trọng tâm của các sáng kiến chống tham nhũng. Các biện pháp tiếp theo nên tập trung vào việc cải thiện quản lý tài sản công, công khai quá trình ra quyết định, mua sắm và phân bổ nhà ở, đảm bảo người dân có thể giám sát và phản hồi trước khi LSG đưa ra các quyết sách quan trọng.

Tăng cường năng lực nội bộ của LSG

Bên cạnh việc nâng cao tính minh bạch bên ngoài, củng cố thể chế nội bộ của LSG theo các nguyên tắc liêm chính cũng rất quan trọng. Tuy nhiên, điều này thường bị xem nhẹ do khó đánh giá từ bên ngoài và yêu cầu nguồn lực đáng kể. Các biện pháp như thiết kế lại thể chế và đánh giá rủi ro tham nhũng (CRA) ít được ưu tiên do hạn chế tài chính và chi phí cải tổ.

Để khắc phục, LSG có thể hợp tác với Cơ quan Phòng chống Tham nhũng Quốc gia để sử dụng các công cụ CRA, đào tạo về bảo vệ người tố giác, kê khai tài sản và quản lý xung đột lợi ích. Các tổ chức quốc tế cũng có thể hỗ trợ bằng cách học hỏi mô hình từ Sáng kiến Chống tham nhũng của EU, giúp LSG cải tiến quy trình và tổ chức nội bộ.

Thúc đẩy hợp tác liên ngành ở cấp địa phương

Ở Ukraine, cải cách chống tham nhũng tại địa phương thường bắt nguồn từ sự hợp tác giữa các chuyên gia trong các lĩnh vực khác nhau. Tại các thành phố có "ý chí chính trị" mạnh mẽ, các quan chức LSG, tổ chức xã hội dân sự và doanh nghiệp thường xuyên thảo luận để điều chỉnh thể chế. Những cải cách này có thể duy trì bền vững ngay cả khi chính sách cấp cao thay đổi.

Các đối tác quốc tế có thể đóng vai trò hỗ trợ bằng cách tạo ra các nền tảng đối thoại, giúp LSG kết nối với các bên liên quan và phối hợp với chính quyền khu vực, quốc gia. Duy trì trách nhiệm giải trình trong các nền tảng hợp tác này sẽ là yếu tố then chốt để nâng cao năng lực chống tham nhũng.