Cuộc chiến chống tham nhũng không chỉ là thách thức về chính trị mà còn là bài toán hóc búa về kỹ thuật. Tổ chức U4 Anti-Corruption Resource Centre, một bộ phận của Viện Nghiên cứu phát triển độc lập Chr. Michelsen Institute (Na Uy), đã nghiên cứu và chỉ ra rằng AI đã đạt được những thành công nhất định trong một số lĩnh vực chống tham nhũng truyền thống như đảm bảo tính minh bạch trong mua sắm công, tuân thủ quy định, phát hiện gian lận và chống rửa tiền.

Tuy nhiên, AI vẫn chưa nhận được sự tin tưởng tuyệt đối của công chúng do tính chất khó giải thích về cách thức hoạt động của nó, cũng như chưa vượt qua được các rào cản như hạn chế về nguồn lực, chất lượng dữ liệu và các vấn đề về khoảng cách số.

Ảnh minh họa (nguồn: vietnamplus.vn)

AI: "Cánh tay nối dài" trong phòng, chống tham nhũng

Trong lĩnh vực mua sắm công, AI có thể giúp xác định các dấu hiệu bất thường mới và linh hoạt điều chỉnh các dấu hiệu cảnh báo hiện có, từ đó làm cho các hành vi gian lận trở nên khó thực hiện hơn. AI cũng cho phép phân tích và giám sát trên phạm vi rộng hơn nhiều các đầu vào dữ liệu như thông tin phá sản, quan hệ chính trị, sở hữu công khai, hợp đồng mở, kê khai tài sản và thông tin tài trợ chính trị, từ đó phát hiện các mô hình thông đồng và xung đột lợi ích phức tạp hơn.

Nhờ khả năng xử lý và kết nối thông tin phi cấu trúc ở quy mô lớn cùng phương pháp học không giám sát linh hoạt, AI đang góp phần biến các hoạt động kiểm tra và kiểm toán theo đợt thành các nỗ lực giám sát toàn diện và theo thời gian thực. Ví dụ, một tập đoàn đồ uống toàn cầu đã hợp nhất hơn chục hệ thống quản lý tài nguyên doanh nghiệp nội bộ với các luồng dữ liệu bên ngoài, từ đó tạo ra một chức năng kiểm tra nhà cung cấp được hỗ trợ bởi AI, giúp giảm chi phí hơn 90%.

Tại Peru, các nhà điều tra sử dụng AI để sàng lọc một lượng lớn các giao dịch tài chính đáng ngờ, nhờ đó tăng gấp đôi tỷ lệ các vụ việc được chuyển đến cơ quan công tố. Một ngân hàng toàn cầu đã cắt giảm 75% tỷ lệ báo cáo sai trong gian lận, và một ngân hàng khác đã tăng gấp đôi tỷ lệ phát hiện các giao dịch xấu và giảm thời gian xử lý giao dịch từ hơn một tháng xuống chỉ còn vài ngày.

Những "điểm mù" của AI và bài học từ thực tế

Tuy có những bước tiến đáng kể, nhưng việc ứng dụng AI trong quản lý các phúc lợi xã hội hoặc giảm thiểu hành vi có thể dẫn đến tham nhũng vẫn chưa đạt được kỳ vọng. Nhiều hệ thống AI đã đưa ra những quyết định sai lầm, từ việc từ chối trợ cấp thất nghiệp cho hàng ngàn người có quyền lợi ở Michigan, gây ra những khó khăn kinh tế nghiêm trọng, đến việc thu hồi trái phép các phúc lợi xã hội ở Serbia hoặc trợ cấp trẻ em của các bậc cha mẹ Hà Lan...

Những thiếu sót này cho thấy một số vấn đề cơ bản với AI trong bối cảnh này, đó là AI hoạt động như một "hộp đen" do sự phức tạp về kỹ thuật và quyền sở hữu độc quyền của các mô hình AI, cùng với đó là các thành kiến trong dữ liệu huấn luyện và xu hướng tạo ra các thông tin sai lệch. Do đó, vai trò của con người là tối quan trọng trong việc đưa ra quyết định cuối cùng, và AI nên được xem như một công cụ hỗ trợ.

Vệ tinh và AI: Cặp đôi hoàn hảo trong giám sát tham nhũng

Trong những năm gần đây, khả năng trích xuất thông tin từ hình ảnh và nhận dạng các mẫu phức tạp của AI đã phát triển vượt bậc. Cùng với đó là sự gia tăng nhanh chóng của hình ảnh vệ tinh và dữ liệu quan sát Trái Đất. Số lượng vệ tinh trong không gian đã tăng gấp ba trong vòng 5 năm qua, đạt con số 10.000. Điều này mở ra những cơ hội mới để khai thác AI trong việc giải quyết các hoạt động bất hợp pháp có liên quan đến tham nhũng.

Các hệ thống giám sát dựa trên vệ tinh đã cải thiện đáng kể khả năng theo dõi khai thác gỗ trái phép và phá rừng, cho phép cập nhật thông tin hàng tuần với độ chi tiết không gian từ 10 đến 50 mét. Một loạt các hệ thống cảnh báo mới sử dụng khả năng dự đoán của AI để xác định các dấu hiệu cảnh báo sớm về nạn phá rừng như xây dựng đường xá hoặc các cơ sở hạ tầng liền kề khác. Tổ chức Forest Foresight đã sử dụng AI để dự đoán nạn phá rừng bất hợp pháp trước nhiều tháng, và trong một thử nghiệm ở Gabon, họ đã giúp các kiểm lâm thực hiện 34 hành động cưỡng chế và ngăn chặn một mỏ vàng bất hợp pháp.

Việc kết hợp dữ liệu vệ tinh với các bộ dữ liệu khác có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về động lực tham nhũng. Các phân tích giám sát từ xa được hỗ trợ bởi AI cũng đang được sử dụng để cải thiện việc theo dõi và tăng cường trách nhiệm giải trình trong nhiều lĩnh vực khác như phát hiện bẫy thú ở Campuchia, xác định trách nhiệm các vụ tràn dầu ở Địa Trung Hải, phát hiện nhà cung cấp giả trong mua sắm công ở Brazil, các hoạt động khai thác bitcoin bất hợp pháp ở Iran, hay các hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp trên toàn thế giới.

AI giúp lắng nghe tiếng nói người dân trong các cuộc tham vấn cộng đồng

Trong bối cảnh các cơ chế tham vấn, tham gia và thu thập phản hồi từ công chúng ngày càng trở nên khó quản lý do số lượng phản hồi lớn, AI đang trở thành một công cụ đắc lực để xử lý và phân loại các ý kiến. Ví dụ, Cục Bảo vệ tài chính người tiêu dùng Hoa Kỳ nhận được hơn 1 triệu ý kiến bình luận mỗi năm, và cuộc tham vấn công khai về hiến pháp mới của Chile thu hút hơn 280.000 ý kiến riêng lẻ.

AI có khả năng phân loại và tóm tắt một khối lượng lớn văn bản tự nhiên, từ đó giúp giải quyết vấn đề "mò kim đáy bể" trong việc tìm kiếm các ý kiến có giá trị. Nền tảng phần mềm Consul Democracy, được sử dụng tại hơn 300 thành phố và tổ chức trên thế giới, là một ví dụ điển hình cho việc ứng dụng AI trong việc hỗ trợ các cuộc tham vấn cộng đồng.

Mặc dù AI có nhiều tiềm năng, nhưng chúng ta vẫn cần phải lưu ý đến các vấn đề như khoảng cách số, vốn là rào cản đối với nhiều nhóm người trong việc tiếp cận và hưởng lợi từ công nghệ thông tin. Bên cạnh đó, cần có những đầu tư vào dữ liệu đào tạo có mục tiêu, mô hình sở hữu mở và các hoạt động thu thập dữ liệu rộng hơn để khai thác tối đa tiềm năng của AI trong chống tham nhũng. Các quốc gia và tổ chức cần xây dựng các nguồn lực và cơ sở hạ tầng để đối phó với những hậu quả tiêu cực của AI. Việc xây dựng năng lực sử dụng AI trong chống tham nhũng là rất quan trọng. Các nhà tài trợ có thể đóng một vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các nỗ lực này, giúp đảm bảo rằng AI được sử dụng một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong cuộc chiến chống tham nhũng.