Liệu sách văn học đều đã thị trường hoá ?

Chỉ cần dạo qua một số phố sách ở Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, hay nhìn vào các chiếu sách bày bán bên lề đường, hè phố đã thấy nhiều ơi là nhiều sách văn học. Thôi thì đủ loại sách tác giả trong nước, sách dịch nước ngoài, sách in lậu, chỉ không bán sách thơ và ít thấy những cuốn sách từng được giải thưởng hoặc các  báo chính danh, thông tấn lề phải khen. Khiến người ta phải đặt câu hỏi: sách văn học bày bán ê hề như thế liệu có phải văn học đã chuyển thành văn học thị trường? Vấn đề này cũng đã là chủ đề của nhiều hội thảo, nghiên cứu mà mới đây nhất là Hội thảo khoa học quốc gia “ Thị trường văn học và văn học thị trường: lý luận và thực tiễn” do viện Văn học tổ chức tại Hà Nội. Nhiều tham luận tại hội thảo đều chung một nhận định: thực tế là văn học nước nhà đang tồn tại trong một xã hội cơ chế thị trường, xã hội tiêu dùng, tâm lý đại chúng, nên rất có thể cũng đã hình thành thứ văn học đại chúng, thuận mua vừa bán, nói khác đi, một thứ văn học thị trường. Ngược trở lại lịch sử, thì cũng đâu phải đến hôm nay sách văn học mới ra thị trường. Từ chỗ văn thơ sáng tác chép tay, cao sang nhất thì in vào tre nứa, để lưu giữ, tặng nhau, đến chỗ hình thành kỹ thuật in và làm ra giấy, đã tạo điều kiện để in các sáng tác văn học. Nhờ vậy sáng tác văn học vừa dễ phổ biến, lại cũng có thể bán ít nhiều bù vào công in, có chút tiền nhuận bút đỡ phần nào cho “cơm áo không đùa với khách thơ”. Tuy thị trường sách Việt Nam đến sau châu Âu, nhưng từ nửa đầu thế kỷ thứ XX đã có Tản Đà thư điếm, nhà sách Tân Dân, nhà sách Mai Lĩnh,… rồi đến các sách do Tự lực văn đoàn xuất bản. Ban đầu giấy còn đắt, tiền in còn cao, nên giá sách cũng cao, khó cho người mua. Các hiệu sách mới nghĩ ra cách kinh doanh là bên cạnh những sách đắt tiền thì in sách rẻ, quen gọi là sách ba xu, giấy xấu, sách mỏng, in chữ to, dòng thưa, theo kiểu bán chữ kèm theo bán giấy, in lại cổ tích, in truyện viết dễ dãi để không phải trả, hoặc chỉ phải trả ít tiền nhuận bút, lấy đối tượng là thiếu nhi và những người lao động giản đơn, các bà bán hàng ngoại chợ. Hai loại sách, một cao giá cả về chất lượng văn chương lẫn giá in ngoài bìa, một rẻ tiền cả hai điều đó, cạnh tranh nhau, hàng tôm nguýt hàng cá. Chê bôi nhau mãi, rồi đến lúc sách ba xu nâng cao hình thức, chất lượng, thứ văn cao giá hạ mức xuống cả về giá bìa, lẫn bớt ý tưởng chỉ viết cho giới thượng lưu, mà có chú ý đến thị hiếu của đám đông.   <o:p></o:p> Sang chế độ mới, ban đầu, vì những nhiệm vụ chính trị xã hội của thời kỳ vừa đánh Mỹ, vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội, kinh tế còn nghèo, sách văn học có những hạn hẹp về nội dung, số lượng in, sách văn học dịch, phần nhiều đều rất chọn lựa và bán phân phối. Chỉ từ khi kinh tế nước ta chuyển sang cơ chế thị trường định hưỡng xã hội chủ nghĩa, việc xuất bản và phát hành sách, trong đó có sách văn học mới cởi mở, thông thoáng hơn, nhu cầu có khác, giao lưu hội nhập mở rộng không chỉ đem đến những sách hay để dịch, mà còn ảnh hưởng về thị hiếu, về cách làm sách của nước ngoài, nhất là làm sách bán chạy. Người kinh doanh sách sẵn vốn hơn, kỹ thuật in hiện đại đã tạo thuận lợi cho việc in sách, dễ đáp ứng số người mua sách tăng lên. Các nhà xuất bản có sự liên kết với các công ty phát hành sách, mà đã kinh doanh họ phải tính đến việc sách bán được nhiều, không thể không chạy theo lợi nhuận. Cụm từ văn học thị trường xuất hiện, được nói cho mềm đi, hợp lề phải thông tin, báo chí hơn, là văn học đại chúng, văn học giải trí. Luật chơi khắt khe, người kinh doanh sách phải lựa theo thị hiếu của số đông người tìm, chọn đi mua sách nhất là sách văn học dịch. Có nghĩa là khi sách văn học cũng đã trở thành một thứ hàng hoá thì nó phải theo quy luật thương mại, khách hàng là thượng đế, phải bày bán thứ mà đông người thích mua. Đến một lúc kia, một số nhà văn cũng phải chuyển hẳn hoặc chuyển một phần sang viết sách có thể bán được, vì có thế sáng tác của mình mới xuất hiện được và nhà xuất bản không lỗ mới có thể chấp nhận in sách, nhà văn mới có thể có điều kiện, dù là nhuận bút ít ỏi mà sáng tác. Tiếp nhận tác phẩm văn học là công chúng số đông, giới sáng tác không thể bỏ qua điều này, nên phải hiểu được yêu cầu thị hiếu của họ, phải có một sự thoả hiệp nhất định với người đọc. Do thế, về phương diện giữa làm ra sách văn học và tiếp nhận sách văn học, sự ra đời của văn học thị trường là khách quan, tất yếu, đáp ứng nhu cầu của một bộ phận công chúng. Không thể phủ nhận mà phải tôn trọng sự xuất hiện của văn học thị trường, phải thấy nó đã tạo điều kiện để các khâu sáng tác, dịch thuật, in ấn phát hành phát triển phong phú, đa dạng với những cách thức tiếp cận dễ lựa chọn của độc giả. Vấn đề còn cần chú ý là chống thương mại hoá văn chương, không để thị trường sách thiếu những tác phẩm chất lượng. Cần phải tìm được tiếng nói chung giữa sách hay và sách bán chạy, có lui, có tới để các sản phẩm ra khỏi lò văn chương chiếm tỷ lệ cao là sách hay nên bán chạy và ngược lại sách bán chạy là sách hay. <o:p></o:p> Góp phần làm nên những điều nói trên, là việc xây dựng thị hiếu thẩm mỹ, làm tốt hơn khâu phê bình và giới thiệu sách. Trước khi có được sự dung hoà giữa sách hay và sách bán chạy, hãy làm sao để văn học thị trường và văn học chất lượng, tinh hoa không đối chọi nhau. Dù một bên nhằm thoả mãn và tạo nên mặt bằng rộng rãi cho sinh hoạt tinh thần, gắn với giải trí, thư giãn của con người, nhất là trước những bức bách của đời sống công nghiệp, đô thị và gắn với lợi nhuận của một bộ phận doanh nghiệp làm nghề xuất bản, phát hành. Bên kia là một số nhà văn vẫn kiên trì mục đích sáng tác theo hướng tìm kiếm các giá trị kết tinh của văn chương, phát triển và nâng cao năng lực cảm nhận, tiếp thu cái đẹp trong đời sống tinh thần con người, nên sách khó đến với đông đảo công chúng. Với cả hai phía, đều vẫn cần sự điều phối uyển chuyển, hợp tình hợp lý, hiệu quả cao từ chính sách văn hoá xã hội và quản lý, hỗ trợ nhiều mặt của nhà nước.<o:p></o:p>                                                                                                                                                 Trung Vũ

anhdt

Tất cả chuyên mục

Liệu sách văn học đều đã thị trường hoá ?