Hiện nay, cuộc cách mạng công nghệ 4.0 đang phát triển mạnh mẽ, sự xuất hiện của các phương tiện truyền thông hiện đại và sự đa dạng bùng nổ về công nghệ thông tin, tác động sâu rộng đến mọi mặt của đời sống xã hội. Bài viết nghiên cứu những vấn đề đang đặt ra hiện nay trong chính sách xuất bản ở Việt Nam, và đề xuất giải pháp hoàn thiện.
1. Chính sách xuất bản ở Việt Nam và vai trò của chính sách
Ngay từ trong bản Hiến pháp đầu tiên của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, quyền tự do xuất bản đã được khẳng định một cách thiêng liêng, rằng “công dân Việt Nam có quyền tự do ngôn luận, tự do xuất bản”. Kể từ đó đến nay, Đảng và Nhà nước ta đã có sự phát triển mới về tư duy lãnh đạo quản lý đối với xuất bản. Điều đó được cụ thể thông qua hệ thống các quy định về xuất bản. Hệ thống các chính sách về xuất bản giữ vai trò định hướng điều chỉnh xuất bản nước ta theo đúng quy định của pháp luật, ngày càng nền nếp, chất lượng và phát triển toàn diện vững chắc theo hướng hiện đại.
Hiện nay, xuất bản là một hoạt động đặc thù - hoạt động kinh tế trong lĩnh vực văn hóa, tư tưởng. Hoạt động sản xuất kinh doanh loại hàng hóa đặc biệt, nhằm đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần cho xã hội theo định hướng của Đảng và Nhà nước. Hoạt động xuất bản phải vận hành trong nền kinh tế thị trường và tuân thủ các quy luật kinh tế lấy hiệu quả kinh doanh làm mục tiêu trước mắt, nhằm thực hiện tốt hiệu quả xã hội.
Xuất bản sách có không ít vấn đề đặt ra trong những năm gần đây (Ảnh: Internet)
Như vậy, chính sách xuất bản có thể hiểu là tập hợp các quyết định và hành động tương ứng của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền hướng đến các chủ thể tham gia xuất bản nhằm đưa hoạt động xuất bản thực hiện tốt chức năng văn hóa tư tưởng và chức năng kinh doanh của mình.
Xuất bản là một ngành, một hoạt động liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực, nhiều tổ chức cá nhân, nó đòi hỏi cách tiếp cận đa diện để giải quyết vấn đề. Xuất bản quy định sự tham gia của các thành phần, tổ chức và cá nhân nhằm tạo ra hoạt động xuất bản đạt mục đích, hiệu quả. Chính sách này là một bộ phận cấu thành nằm trong chủ thể hệ thống chính sách quốc gia, góp phần nâng cao chất lượng công tác văn hóa tư tưởng và giáo dục, đảm bảo sự ổn định chính trị, phát triển kinh tế. Vì thế những vai trò cụ thể của chính sách xuất bản được thể hiện như sau:
Một là, chính sách xuất bản xác lập vị trí, vai trò của hoạt động xuất bản và định hướng phát triển của xuất bản.
Hai là, chính sách xuất bản góp phần điều phối hoạt động của các cơ quan Nhà nước, phân giao quyền hạn, trách nhiệm cụ thể cho từng cơ quan, tổ chức có thẩm quyền tham gia vào công tác xuất bản. Thông qua hệ thống các mục tiêu, biện pháp, công cụ mà chính sách đề ra các chủ thể sẽ tập trung thực hiện nghĩa vụ của mình để đảm bảo mục tiêu chung được thực hiện. Tùy vào tình hình thực tế, chính sách xuất bản sẽ dựa trên nền tảng tổ chức bộ máy Nhà nước sẵn có để huy động các thiết chế vào thực hiện nhiệm vụ.
Ba là, chính sách xuất bản huy động sự tham gia của xã hội vào công tác xuất bản. Đồng thời có vai trò định hướng phát triển văn hóa đọc trong Nhân dân. Bất kỳ một chính sách nào muốn thành công cũng phải bảo đảm huy động được sự tham gia của những lực lượng xã hội, có vai trò phát triển lĩnh vực mà chính sách đó điều chỉnh, tác động. Chính sách xuất bản cũng vậy, nó không chỉ tác động điều chỉnh và kiểm soát những cơ quan xuất bản, tổ chức, Nhà nước, liên quan đến hoạt động xuất bản mà nó còn giúp huy động sự tham gia của xã hội vào công tác xuất bản. Tùy thuộc vào mức độ hấp dẫn của chính sách đến đâu, hoạt động xuất bản sẽ thu hút sự tham gia đông đảo hay ít ỏi của các lực lượng xã hội và các nguồn lực cụ thể. Vai trò định hướng phát triển văn hóa học và hệ quả của nó chính là sự định hướng phát triển của tư duy tư tưởng chính trị của xã hội.
Bốn là, chính sách xuất bản giúp chủ động kiểm soát ngăn chặn sự xâm nhập và phát triển của văn hóa xấu, độc góp phần xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trong toàn xã hội. Trong giai đoạn hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của internet, những hệ lụy mà nó đem lại trên lĩnh vực văn hóa tư tưởng là rất lớn, đặc biệt đó là sự trôi nổi, khó kiểm chứng, kiểm soát của các thông tin, các dạng ấn phẩm khác nhau. Sự chống phá của các thế lực thù địch ngày càng tinh vi bằng cách tuyên truyền, tuồn vào các đầu sách, báo... chứa đựng nội dung sai lệch phản giá trị. Tình hình đó khiến vai trò này của chính sách xuất bản càng trở nên rõ hơn bao giờ hết. Nếu như chính sách xuất bản đúng hướng, kiểm soát và khuyến khích xuất bản nhiều tác phẩm có giá trị đồng thời tạo ra nhiều cơ chế thuận lợi để người dân có thể tiếp cận và sử dụng nguồn tri thức, tài liệu phong phú, giúp nâng cao dân trí, trình độ tư tưởng.
2. Những vấn đề đặt ra trong chính sách xuất bản ở Việt Nam hiện nay
Thứ nhất, vấn đề hạn chế, bất cập trong mục tiêu của chính sách
Mục tiêu của chính sách hiện nay đang thiên nhiều hơn về công tác quản lý đối với xuất bản cũng như tập trung quá nhiều vào thực hiện chức năng văn hóa tư tưởng của xuất bản. Trong khi đó chức năng sản xuất kinh doanh của xuất bản chưa được quan tâm đúng mức. Đây có thể được coi là nguồn gốc, nguyên nhân của tình trạng các mục tiêu cụ thể tương thích với mục tiêu tổng quát cũng như các nội dung giải pháp chính sách chưa tương thích với nhau và chưa phù hợp với thực tiễn. Vì thế chưa có nhiều giải pháp đột phá “cởi trói” để xuất bản phát triển sôi động, vươn lên như một ngành kinh tế phát triển tương xứng với tiềm năng.
Mục tiêu của chính sách xuất bản ở nước ta hiện nay cũng còn khá chung chung, có phần mơ hồ và dường như có phần nhấn mạnh vào khía cạnh chức năng vốn có của xuất bản. Mục tiêu hiện nay chưa giải quyết được trực diện những hạn chế thực tế của xuất bản như: Sự lạc hậu về công nghệ và tư duy; tình trạng thiếu chuyên nghiệp trong hoạt động, trong quản lý, trong tầm nhìn; việc huy động các nguồn lực xã hội còn hạn chế. Do đó, cần phải có những mục tiêu bao trùm toàn bộ nền xuất bản, có tầm nhìn xa nhưng lại phải rất rõ ràng không mơ hồ. Có thể bổ sung thêm mục tiêu chuyên nghiệp hóa, hiện đại hóa, xã hội hóa xuất bản đáp ứng với yêu cầu hiện nay.
Thứ hai, hạn chế, bất cập về nội dung, giải pháp chính sách
Về liên kết xuất bản, đây là một giải pháp nhằm thực hiện Điều 7 Luật Xuất bản năm 2012, khẳng định Nhà nước có chính sách thu hút các nguồn lực xã hội tham gia vào hoạt động xuất bản. Tuy nhiên giải pháp này hiện nay chưa chặt chẽ, còn nhiều kẽ hở, chưa giải quyết tận gốc vấn đề. Cụ thể, theo Điều 23 Luật Xuất bản năm 2012 quy định đối tác liên kết phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về hoạt động liên kết xuất bản và xuất bản phẩm liên kết. Song quy định như vậy rất chung chung, hơn nữa quy định này mới nhằm ngăn chặn, quy trách nhiệm, chứ chưa tạo điều kiện để nhà xuất bản giảm bớt sự phụ thuộc vào đối tác liên kết về vốn. Bởi thế, dù chặt chẽ đến đâu nhà xuất bản cũng không thể giữ vai trò chủ đạo trong quá trình xuất bản - phát hành, mà khi đối tác giữ vai trò chủ chi, họ sẽ mặc nhiên làm chủ quá trình xuất bản - phát hành, chứ không phải nơi cấp giấy phép và thu phí quản lý. Vì thế, việc thực hiện liên kết xuất bản, bao gồm từ chọn bản thảo, biên tập, đến in ấn, phát hành đều do các đơn vị tư nhân thực hiện; nhà xuất bản chỉ cấp giấy phép chạy theo lợi nhuận buông lỏng quản lý, phó thác cho các đơn vị liên kết, đây là tình trạng khá phổ biến. Như vậy giải pháp này mặc dù đã là một bước tiến mới, góp phần xiết chặt hoạt động liên kết xuất bản, song chưa giải quyết được triệt để vấn đề.
Về thành lập các nhà xuất bản, hiện nay, điều kiện thành lập và điều kiện duy trì hoạt động của nhà xuất bản được quy định khá chung chung, mang tính định tính, không cụ thể, vừa bất cập, vừa khó thực thi. Tại Điều 13, Luật Xuất bản 2012 và Điều 8, Nghị định 195/2013/NĐ-CP của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Xuất bản thì điều kiện thành lập và bảo đảm hoạt động của nhà xuất bản, không quy định rõ về nguồn kinh phí để hoạt động xuất bản: “Cơ quan chủ quản và nhà xuất bản bảo đảm kinh phí hàng năm ít nhất 5 tỷ đồng để nhà xuất bản thực hiện nhiệm vụ xuất bản theo tôn chỉ, mục đích của nhà xuất bản”. Như vậy, trong 5 tỷ kinh phí bảo đảm, thì cơ quan chủ quản phải bảo đảm bao nhiêu, nhà xuất bản bao nhiêu? Điều này hoàn toàn không có một văn bản thống nhất nào giữa Bộ Tài chính và cơ quan chủ quản nhà xuất bản nhằm thống nhất nguyên tắc thực hiện. Do đó, có thể nói, quy định về bảo đảm kinh phí 5 tỷ đồng hằng năm là một giải pháp không thực tế.
Về chính sách chuyển đổi mô hình các nhà xuất bản, Luật Xuất bản năm 2012 không điều chỉnh về việc chuyển đổi mô hình nhà xuất bản, điều này khiến cho rất nhiều lực lượng liên quan lúng túng trong việc nhà xuất bản chuyển đổi mô hình, đổi mới nhằm phát triển trước yêu cầu mới. Về trách nhiệm quản lý, về chức danh của nhà xuất bản, về điều kiện vốn, đối chiếu với quy định này so với Luật Doanh nghiệp, thì tất cả các nhà xuất bản là doanh nghiệp Nhà nước hiện nay đều không đủ điều kiện chuyển đổi.
Về phát triển xuất bản điện tử, tuy các quy định, quy phạm pháp luật có liên quan đến quản lý xuất bản điện tử của nước ta đã cố gắng nêu một cách chi tiết nhất nhưng vẫn mang dấu ấn của việc kế thừa quy phạm pháp luật về xuất bản truyền thống trước đây. Các văn bản pháp luật này còn một số điểm hạn chế, trong đó hạn chế lớn nhất là thiếu tính cụ thể, cập nhật, chưa phản ánh đầy đủ sự thay đổi nhanh chóng của ngành xuất bản điện tử hiện nay. Điều này dẫn đến tình trạng nhiều nhà xuất bản lúng túng không thể cấp phép trước những loại hình xuất bản mới. Chính sách thanh toán cho xuất bản điện tử cũng đang là một rào cản đối với việc phát triển xuất bản điện tử. Hiện nay, số lượng người dân Việt Nam sử dụng các phương thức thanh toán trực tuyến (ví điện tử, các dịch vụ thanh toán điện tử) chưa nhiều; hơn nữa, nhiều đối tượng người đọc còn quá nhỏ tuổi, chưa đủ điều kiện làm thẻ ngân hàng hay ví điện tử. Vì thế, thiếu một chính sách thanh toán cụ thể cũng đang là một rào cản cho xuất bản điện tử. Đặc biệt chưa có những giải pháp thực sự hữu hiệu, ngăn chặn chấm dứt tình trạng vi phạm bản quyền đối với xuất bản điện tử. Đây đang là vấn đề lớn kéo dài khiến cho rất nhiều chính sách khuyến khích phát triển xuất bản điện tử trở nên ít có hiệu quả
3. Một số giải pháp hoàn thiện chính sách xuất bản ở Việt Nam hiện nay
Một là, điều chỉnh, bổ sung về mục tiêu chính sách xuất bản
Cần thiết phải có những điều chỉnh trong xác định mục tiêu chính sách xuất bản, cần phải nhấn mạnh hơn nữa đến vấn đề nâng cao hiệu quả sản xuất, kinh doanh của hoạt động xuất bản. Muốn sản xuất, kinh doanh hiệu quả trong thời đại ngày nay, khi mà công nghiệp đã rất phát triển, thị trường luôn sôi động theo các quy luật khách quan, không thể nào khác hơn là cần đặt mục tiêu hiện đại hóa, chuyên nghiệp hóa và xã hội hóa hoạt động xuất bản.
Mục tiêu hiện đại hóa hoạt động xuất bản ở Việt Nam thực chất là bắt kịp xu thế thời đại cả về cơ sở vật chất và cả về mô hình, cơ chế quản lý. Hiện đại hóa cơ chế quản lý hết sức quan trọng. Cần phải xác định chỗ nào, khâu nào cần quản lý, chỗ nào, khâu nào để cho thị trường và các quy luật khách quan tự điều tiết.
Mục tiêu chuyên nghiệp hóa hết sức quan trọng, đặc biệt trong xem xét phát triển xuất bản từ góc độ là một ngành sản xuất, kinh doanh cũng như trong xem xét xuất bản từ góc độ là một lĩnh vực xã hội cần phải quản lý và định hướng phát triển với những chiến lược dài hơi. Theo đó, mục tiêu chuyên nghiệp hóa hoạt động xuất bản cần được thực hiện đồng bộ từ xây dựng mục tiêu phát triển đến quy trình làm việc của các khâu, các bước. Mỗi đơn vị xuất bản cần có một mục tiêu phát triển dài hạn, gắn với nó là một triết lý riêng, một “thương hiệu” riêng. Nói cách khác, không thể cứ xuất bản theo kiểu “ăn xổi” hay cho xuất bản đủ các loại, sách nào cũng được. Phải hướng đến xây dựng tên tuổi có uy tín của từng đơn vị xuất bản gắn với một hay một vài mảng xuất bản phẩm nhất định nào đó.
Mục tiêu xã hội hóa hoạt động xuất bản thực chất ở chiều sâu nhất chính là giải quyết quan hệ giữa nhiệm vụ chính trị và nhiệm vụ kinh tế. Bên cạnh việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, tạo cơ sở pháp lý cho việc huy động các nguồn lực xã hội, còn cần tiếp tục thực hiện những vấn đề về đầu tư vốn ban đầu, tài trợ, đặt hàng, xây dựng cơ chế để tăng cường quyền tự chủ cho nhà xuất bản.
Hai là, điều chỉnh, sửa đổi những nội dung giải pháp chính sách chưa phù hợp, hiệu quả
Trước mắt, cần thực hiện ngay việc chuyển đổi loại hình hoạt động nhà xuất bản đúng theo tinh thần trong thông báo kết luận số 19-TB/TW của Ban Bí thư, Nghị quyết số 19-NQ/TW của Ban Chấp hành TW khóa XII và Nghị quyết số 08/NQ-CP về Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 19-NQ/TW về tiếp tục đổi mới hệ thống tổ chức và quản lý, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập.
Cần tiếp tục hoàn thiện các quy định xác lập mô hình hoạt động của nhà xuất bản cho phù hợp với Luật Xuất bản, Luật Doanh nghiệp và các quy định về tổ chức, hoạt động của các doanh nghiệp. Hiện nay, Luật Xuất bản chưa điều chỉnh việc chuyển đổi mô hình nhà xuất bản, dẫn đến một số mô hình nhà xuất bản thí điểm bị mâu thuẫn với Luật Doanh nghiệp. Do vậy cần thiết phải bổ sung quy định này, nhằm mở đường cho việc hình thành các tập đoàn xuất bản ở Việt Nam.
Đồng thời, với quá trình trên, cần tiếp tục hoàn thiện các quy định về chế độ chủ quản của các nhà xuất bản theo hướng tăng cường quyền tự chủ của các nhà xuất bản, tăng cường trách nhiệm các chủ thể sáng tạo, công bố và phổ biến xuất bản phẩm.
Trong hoạt động liên kết xuất bản, cần làm rõ hơn trách nhiệm pháp lý về nội dung giữa tác giả và nhà xuất bản, giữa cơ quan quản lý xuất bản, cơ quan chủ quản với nhà xuất bản, giữa nhà sách liên kết với nhà xuất bản và giữa lãnh đạo nhà xuất bản với biên tập viên. Nhất là tăng cường trách nhiệm của đội ngũ sáng tạo tác phầm.
Bổ sung các quy định về thanh tra Nhà nước nhằm quản lý và kiểm soát hoạt động xuất bản. Việc bổ sung các quy định nhằm tạo điều kiện cho cơ quan thanh tra, tổ chức bộ máy theo hướng chuyên môn, có sự xác định rõ giới hạn của hoạt động thanh tra chuyên ngành về xuất bản và thanh tra trong hoạt động thông tin và truyền thông.
Tiếp tục hoàn thiện hệ thống chế tài xử lý đối với các vi phạm trong hoạt động xuất bản. Cần có những chế tài cụ thể đối với từng hành vi cụ thể, điều chỉnh hoặc xây dựng mới một số chế tài mạnh hơn, xử phạt theo hướng tăng nặng, bảo đảm tính răn đe, ngăn chặn việc tái diễn hành vi vi phạm. Có mức phạt cao hơn đối với các cá nhân, tổ chức tái phạm, tái phạm nhiều lần. Hiện nay, việc in ấn hoặc buôn bán sách lậu, sách giả là hành vi xâm phạm bản quyền, thì có thể áp dụng chế tài xử phạt theo Điều 225 của Bộ luật Hình sự 2015 và Điều 27, Nghị định 159/2013/NĐ-CP của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động báo chí, xuất bản.
Đối với xuất bản điện tử, trở ngại lớn nhất hiện nay là tình trạng xâm phạm bản quyền, là việc sao chép điện tử. Để giải quyết vấn đề này cần: Thứ nhất, Nhà nước sớm ban hành nghị định và tiến tới ban hành luật về quản lý xuất bản phẩm, công bố tác phẩm trên Internet ở Việt Nam. Văn bản này quy định rõ về điều kiện được công bố, phổ biến, những chủ thể được công bố, cách thức quản lý và xử phạt nếu sai phạm. Thứ hai, hỗ trợ các nhà xuất bản, đơn vị phát hành xuất bản phẩm để họ có thể liên kết với các công ty về công nghệ thông tin chuyên nghiệp, nghiên cứu, xây dựng các phần mềm để ngăn chặn và quản lý có hiệu quả việc xâm phạm bản quyền và các hiện tượng tiêu cực khác nảy sinh. Hỗ trợ các đơn vị xuất bản tiếp cận, xây dựng và làm chủ các phần mềm phục vụ cho công việc số hóa tác phẩm, in ấn theo yêu cầu. Thứ ba, khuyến khích các nhà xuất bản có thêm bộ phận theo dõi và phát triển loại sách điện tử. Nghiên cứu tiến tới thành lập một nhà xuất bản chuyên về sách điện tử để phục vụ thị trường trong nước và thị trường ngoài nước – nhất là đối với cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài.
Chính sách xuất bản là một bộ phận trong hệ thống chính sách công của Nhà nước, để chính sách này thực sự có hiệu quả, khắc phục những vấn đề trên, cần tiến hành nhiều giải pháp và đáp ứng xu thế phát triển của xuất bản khu vực và thế giới, cũng như đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nhiệm vụ tư tưởng – văn hóa, nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Trước hết, cần điều chỉnh bổ sung mục tiêu hướng tới hiện đại hóa, chuyên nghiệp hóa và xã hội hóa trong hệ thống mục tiêu chính sách. Các nội dung, giải pháp bất cập, lạc hậu cần phải điều chỉnh trong tính tổng thể. Bổ sung những nội dung giải pháp mới nhằm thực hiện tốt hơn mục tiêu phát triển xuất bản hiện đại, chuyên nghiệp. Đồng thời, cần phát huy cao hơn nữa tính năng động, tích cực của các chủ thể xây dựng và thực thi chính sách xuất bản./.
TS. Tô Trọng Mạnh
Giảng viên chính - Trường Đại học Nội vụ Hà Nội
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ngô Nguyễn Cảnh, Dương Thị Mỹ Ngọc (2018), Pháp luật quyền tác giả trong hoạt động thư viện, một số đánh giá và kiến nghị hoàn thiện, Tạp chí Thư viện Việt Nam, số 6, tr.16-22.
2. Đỗ Quý Doãn (2008), Hoạt động báo chí, xuất bản và công tác quản lý Nhà nước về báo chí, xuất bản hiện nay, Tạp chí Cộng sản, số 11.
3. Nguyễn Việt Hà (2020), Cách mạng công nghiệp 4.0 và những dự báo của ngành xuất bản, Tạp chí Giáo dục lý luận, số 6.
4. Hùng Hải (2008), Tiếp tục nâng cao nhận thức của cấp ủy Đảng, các cơ quan quản lý Nhà nước và cả xã hội về vị trí, vai trò của hoạt động xuất bản, Tạp chí Cộng sản, số 5.
5. Nguyễn Tiến Phát (2014), Xuất bản sách điện tử ở Việt Nam hiện nay và xu hướng phát triển, Tạp chí Phần mềm và Nội dung, số 5, tr.24-27.
6. Trần Thị Trà Vi (2018), Xuất bản phẩm điện tử - nhân tố tạo nên sự thay đổi trong hoạt động thư viện, Tạp chí Thư viện Việt Nam, số 6, tr.23-29
7. Tài liệu trên các Website