Chống tham nhũng là một phần cốt lõi trong tiến trình hội nhập châu Âu của Ukraine, kết hợp giữa nhu cầu cải cách trong nước và sự hỗ trợ từ quốc tế. Để thúc đẩy cải cách, các đối tác quốc tế thường ràng buộc viện trợ tài chính với các điều kiện cụ thể, buộc Ukraine phải đạt được những cột mốc nhất định trước khi giải ngân. Tuy nhiên, cơ chế này đôi khi chưa đạt hiệu quả tối ưu do tiêu chí chưa rõ ràng, việc thực thi thiếu nhất quán, thậm chí có thể làm suy yếu động lực cải cách trong nước.
Trước thực tế này, các tổ chức xã hội dân sự Ukraine kêu gọi gắn viện trợ với một chương trình cải cách toàn diện nhằm tái cân bằng quyền lực, trong đó chống tham nhũng là một phần quan trọng của tiến trình dân chủ hóa.
Ràng buộc điều kiện sẽ hiệu quả nhất khi không chỉ là một công cụ áp đặt từ bên ngoài mà trở thành một khuôn khổ hợp tác, gắn kết hỗ trợ quốc tế với lực lượng cải cách trong nước. Đồng thời, quá trình này cần đảm bảo trách nhiệm giải trình thông qua các tiêu chuẩn minh bạch, có thể đo lường và được xây dựng trên cơ sở tham vấn với các cơ quan chủ chốt tại Ukraine.
Năm giải pháp nâng cao hiệu quả ràng buộc điều kiện trong chống tham nhũng
Kiên quyết chống lại việc thực hiện có chọn lọc
Việc thiếu áp lực đồng bộ đối với cải cách đã gây ra nhiều hệ lụy. Cuộc khủng hoảng Tòa án Hiến pháp Ukraine năm 2020 là minh chứng rõ nét: chỉ khi EU và IMF ràng buộc viện trợ tài chính với yêu cầu khôi phục hệ thống chống tham nhũng, chính quyền Ukraine mới vào cuộc.
Tuy nhiên, với các vấn đề tinh vi hơn, như bất thường trong đấu thầu hay lỗ hổng trong cơ quan chống tham nhũng, phản ứng quốc tế lại thiếu quyết liệt dù báo chí và tổ chức xã hội Ukraine đã nhiều lần cảnh báo. Điều này làm suy yếu áp lực cải cách và giảm trách nhiệm giải trình của chính phủ. Do đó, để cải cách thực sự đem lại hiệu quả, cần sự cam kết chính trị mạnh mẽ, thay vì chỉ trông chờ vào các điều kiện ràng buộc bên ngoài.
Xây dựng sự ủng hộ của công chúng đối với cải cách
Kinh nghiệm từ Kế hoạch Marshall sau Thế chiến II cho thấy rằng việc xây dựng một câu chuyện tích cực là chìa khóa để định hình dư luận. Do đó, các đối tác quốc tế cần tài trợ nhiều hơn cho các chương trình truyền thông nhằm giúp công chúng hiểu rõ về những thành tựu và thách thức trong cải cách của Ukraine.
Thay vì những câu chuyện phiến diện về thành công hay thất bại, cần tập trung vào việc chống tham nhũng góp phần thúc đẩy hội nhập châu Âu như thế nào và lợi ích của một Ukraine cải cách đối với toàn khu vực.
Thiết lập các tiêu chí đánh giá rõ ràng
Các đối tác quốc tế cần phối hợp với Cơ quan Quốc gia về Phòng chống Tham nhũng (NACP) và các tổ chức lớn khác tại Ukraine để xây dựng các tiêu chí đánh giá minh bạch, có thể đo lường và xác minh độc lập.
Các báo cáo tiến độ hàng năm cần phản ánh sự đồng thuận giữa các tổ chức xã hội dân sự, nhóm nghiên cứu và cộng đồng học thuật trong nước. Định nghĩa của Liên Hợp Quốc về các tổ chức chống tham nhũng độc lập cũng có thể là một tiêu chuẩn tham chiếu hữu ích để xây dựng hệ thống đánh giá phù hợp với thông lệ quốc tế.
Thúc đẩy giám sát từ xã hội dân sự
Các tổ chức xã hội dân sự (CSO) tại Ukraine đóng vai trò quan trọng trong quá trình cải cách, điển hình như sáng kiến đấu thầu công Prozorro. Tuy nhiên, nhiều cảnh báo từ CSO về tham nhũng và quản trị yếu kém vẫn chưa được quốc tế chú ý đúng mức, như trường hợp chương trình "Great Construction," vốn bị chỉ trích nặng nề nhưng không có phản ứng đáng kể từ các đối tác nước ngoài.
CSO không chỉ có nguồn lực mà còn hiểu rõ bối cảnh chính trị - hành chính trong nước, giúp họ đưa ra đề xuất cải cách thực tế. Để tận dụng triệt để vai trò này, cần xây dựng một cơ chế đối thoại chính thức, trong đó các đối tác quốc tế có trách nhiệm phản hồi công khai ý kiến của CSO, đặc biệt là trong các báo cáo đánh giá hàng năm. Điều này sẽ nâng cao tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và hiệu quả giám sát trong nỗ lực chống tham nhũng của Ukraine.
Áp dụng điều kiện hóa theo từng ngành cụ thể
Tham nhũng không diễn ra đồng đều mà thường bám rễ trong từng lĩnh vực cụ thể như tư pháp, y tế, giáo dục hay mua sắm công. Vì vậy, thay vì chỉ áp dụng các tiêu chí chung về thể chế, các đối tác quốc tế nên thiết kế điều kiện cải cách chuyên biệt cho từng ngành nhằm đảm bảo hiệu quả thực tế.
Cách tiếp cận này giúp giám sát chặt chẽ hơn và tạo động lực cải cách mạnh mẽ hơn, thay vì chỉ dừng lại ở những thay đổi mang tính hình thức. Đồng thời, việc gắn cải cách theo ngành với lộ trình hội nhập châu Âu sẽ giúp Ukraine không chỉ củng cố thể chế trong nước mà còn nâng cao vị thế quốc tế, khẳng định cam kết với các tiêu chuẩn minh bạch và quản trị hiệu quả.